نگران زبان فارسی نباشیم!

لیلا صمدی ـ روزنامه‌نگار

زبان زنده و فعال، زبانی است که می‌تواند منعطف باشد و خود را با شرایط جدید تطبیق بدهد. از این نظر، زبان فارسی، زبان بسیار زایا و زنده‌ای است که به‌محض اینکه فضای مجازی به‌وجود آمد وارد این فضا شد؛ چه به‌صورت پیام نوشتاری و چه به‌صورت پیام صوتی. ورود زبان فارسی به فضای مجازی در حالی اتفاق افتاد که بعضی از زبان‌ها ـ که خط ندارند ـ هنوز وارد این فضا نشده‌اند، چون نمی‌توانند گونه مناسب خود را برای آن پیدا کنند. بنابراین، در شرایطی که بعضی افراد نمی‌توانند زبان مادری‌شان را وارد فضای مجازی کنند (مثل بعضی اقوام هندی که وقتی وارد این فضا می‌شوند به انگلیسی گفت‌وگو می‌کنند) زبان فارسی این قدرت را داشت که بلافاصله، چه به‌صورت پیام نوشتاری و چه به‌صورت پیام صوتی، وارد فضای مجازی شود و گونه خودش را پیدا کند. اما، در این میان، استفاده از پیام صوتی یا voice اخیراً در فضای مجازی بسیار رایج شده که از همان اندک مواجهه کاربران این فضا با صورت نوشتاری نیز می‌کاهد و به این نگرانی دامن می‌زند که مبادا نوشتن که ما را به پیشینه عظیم فرهنگی و ادبی گذشته‌مان پیوند می‌دهد، به‌تدریج به محاق برود. با امید طبیب‌زاده، استاد زبان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، درباره این دغدغه گفت‌وگو کرده‌ایم.


نوشتن به حاشیه نرفته است
طبیب‌زاده با بیان اینکه خیلی از پیام‌های ما در فضای مجازی به‌صورت نوشتاری است، می‌گوید: «مگر چند درصد پیام‌ها در این فضا به‌صورت صوتی است؟ شما به این توجه کنید که مثلاً 30سال پیش بچه‌های هفت هشت ساله خیلی نوشتن بلد نبودند. اما اکنون بچه‌ای که کلاس دوم است روزی هزار کلمه با دوستش چت می‌کند و می‌نویسد. بنابراین تغییر شگرفی در جهان ما رخ داده و آن این است که بچه‌های امروزی برخلاف بچه‌های 30سال پیش خیلی بیشتر می‌نویسند و از زبان نوشتار استفاده می‌کنند».
این استاد زبان‌شناسی با اشاره به اینکه چت کردن روزانه در فضای مجازی در خیلی از موارد جای تلفن کردن و استفاده از صوت را گرفته است، بیان می‌کند:«نه تنها نوشتار با امکان ارسال پیام صوتی به حاشیه نرفته، بلکه اتفاقاً در دوره جدید نوشتار بیشتر به عرصه آمده است. قبلاً برای احوالپرسی با دیگران یا پیگیری کارها و خیلی موارد دیگر تلفن می‌کردید، اما حالا پیام می‌دهید، یعنی از نوشتار استفاده می‌کنید. پس می‌توانیم بگوییم نوشتن نقش جدیدی پیدا کرده که قبلاً نداشته است».
این زبان‌شناس تأکید می‌کند: «ویس جای نوشتار را نمی‌گیرد. مگر رادیو و سینما و تلویزیون با آمدن آن یکی به حاشیه رفتند؟ نه. هر کدام کارکرد خود را دارند».

اتفاقی طبیعی که منحصر به ایران نیست
نباید از این زاویه نگاه کرد که این اتفاق بد است یا خوب. این اتفاقی طبیعی است که باید می‌افتاد. مثل بچه‌ای که بزرگ می‌شود و تغییر می‌کند، زبان هم به‌طور طبیعی تغییر می‌کند. به‌گفته طبیب‌زاده، اگر ما voice نداشته باشیم، به این معناست که زبان‌مان قادر نیست این امکان را در اختیارمان قرار دهد. اگر هم نوشتار نداشته باشیم، یعنی آن زبان به حال مرگ افتاده و قدرت بیان ندارد و باید با زبان دیگری مقصودمان را بیان کنیم. به‌علاوه، این اتفاقی نیست که فقط در ایران و برای زبان فارسی افتاده باشد. در همه جای دنیا همینطور است. در واقع، این اتفاقی کاملاً طبیعی است که به‌دلیل پیشرفت تکنولوژی رخ داده است. این زبان‌شناس می‌گوید: «من خودم وقتی با کسی چت می‌کنم، اگر حرفم طولانی شود، voice می‌دهم. در چت گاهی من باید 500کلمه بنویسم اما در ویس می‌توانم آن را در 5دقیقه بیان کنم. در این حالت، طرف مقابلم هم پیامم را راحت‌تر و سریع‌تر می‌فهمد و انتقال لحن و احساسات بهتر صورت می‌گیرد».

کدام پیام؛ نوشتاری یا صوتی؟
به‌طورکلی صوت فرستادن خیلی راحت‌تر از تایپ کردن با گوشی است. مخصوصاً مواقعی که عجله داریم و زمان کافی برای تایپ پیام در اختیار نداریم یا زمانی که صحبت‌مان طولانی است و بیان آن در قالب محدود کلمات دشوار است، فرستادن پیام صوتی می‌تواند راهگشا باشد.
ما در پیام صوتی می‌توانیم حس‌هایمان را اعم از عشق، شادی، غم، عصبانیت و دلخوری به‌طور کامل منتقل کنیم؛ انتقالی که هرگز در پیام مکتوب، حتی با وجود ایموجی‌ها، به وضوح صورت نمی‌گیرد. علاوه بر حس، در پیام صوتی لحن و معنا هم به‌درستی منتقل می‌شوند. اما خُب این هم هست که در همه شرایط و برای همه افراد نمی‌توان پیام صوتی فرستاد. وقتی که جای شلوغ و پرسروصدایی هستیم امکان ارسال پیام صوتی واضح را نداریم. حتی زمانی که در جای بسیار ساکتی هستیم، وقتی همه خوابند یا موقعی که کسی در اطرافمان هست که نمی‌خواهیم در جریان پیام‌مان قرار بگیرد هم نمی‌توانیم پیام صوتی بفرستیم. همچنین وقتی طرف مقابل‌مان از نظر مقام و رتبه از ما بالاتر است یا با او روابط صمیمانه و نزدیکی نداریم، فرستادن پیام صوتی ممکن است بی‌ادبانه یا توهین‌آمیز تلقی شود. زیرا در این نوع روابط، مخاطب لازم می‌داند که ابتدا از نوع کار ما با خودش باخبر شود و بعد پاسخ بدهد. درحالی‌که بدون باز کردن پیام صوتی نمی‌تواند از محتویات آن مطلع شود. از این نظر، پیام نوشتاری برخلاف پیام صوتی است که با یک نگاه و بدون باز کردن و اصطلاحاً «سین» کردن قابل خواندن و دریافت است.
به‌طورکلی می‌توانیم بگوییم پیام صوتی چهره شفاف‌تر و عریان‌تری از ما به نمایش می‌گذارد که این هم می‌تواند خوب باشد و هم بد. بستگی دارد که ما چقدر بخواهیم این چهره را به مخاطب نشان بدهیم. وقتی پیام صوتی می‌فرستیم خیلی محتمل است که مخاطب‌مان بفهمد مثلاً الان در خیابان هستیم یا مهمانی یا صدای‌مان گرفته است و تازه از خواب بیدار شده‌ایم. در پیام نوشتاری، برخلاف پیام صوتی، این چیزها پنهان می‌ماند. اما، از سوی دیگر، خیلی از اوقات سوءتفاهم به‌وجود می‌آید، چون نوشتار نمی‌تواند حس و لحن را منتقل کند. بنابراین یک پیام ممکن است چند جور خوانده و بسته به حس و حال مخاطب چند جور برداشت شود.

تنبلی یا خودخواهی؟
آدم به‌طور طبیعی دوست دارد کارش زودتر انجام شود. اینطور نیست که بگوییم گرایش به ارسال پیام صوتی از تنبلی می‌آید. طبیب‌زاده ادامه می‌دهد:«من اوایل، وقتی دانشجویان برایم ویس می‌فرستادند، به‌هم برمی‌خورد ولی آن‌قدر این کار تکرار شد که عادت کردم و برایم طبیعی شد. حالا خودم هم برای آنها ویس می‌فرستم. بعضی موارد را شما نمی‌توانید با نوشتن توضیح دهید. شفاهی راحت‌تر است. من پیام صوتی می‌دهم و این مطلقاً ضرری به زبان نمی‌زند و آن را غنی‌تر می‌کند. البته شاید کمی هم اخلاقیات در این زمینه نقش داشته باشد، مخصوصاً که ما ایرانی‌ها اهل تعارف هم هستیم. ولی نکته مهم این است که چیزهایی که با زندگی امروز ما سازگارترند، باقی می‌مانند و بقیه به‌تدریج از بین می‌روند».
این زبان‌شناس اضافه می‌کند: «وقتی خودکار آمده بود، ما بچه بودیم. آن موقع با خودنویس می‌نوشتیم. یادم است که همه می‌گفتند خودکار بد است و خط را بد می‌کند. کسی نبود که بگوید چه ربطی دارد. بعد خودنویس از بین رفت و خودکار ماند. بنابراین، پیام مکتوب و شفاهی هر کدام جای خود را دارند. اینها امکاناتی هستند که تکنولوژی در اختیار ما قرار داده و نباید به هیچ‌کدام آنها به چشم تهدید نگاه کنیم. مادامی که زبان فارسی هماهنگ با تکنولوژی رشد می‌کند نباید نگرانش باشیم. این حرف مرحوم ابوالحسن نجفی را همیشه به‌خاطر داشته باشیم: ما هزار سال است که داشته‌های خودمان را از حیث زبانی حفظ کرده‌ایم و بر آن داشته‌ها افزوده‌ایم. به همین دلیل است که می‌توانیم آثار رودکی و فردوسی و عنصری را بخوانیم. ولی اگر آنها امروز بودند، نمی‌توانستند فارسی ما را درک کنند، چون این فارسی تغییر کرده و چیزهایی به آن اضافه شده و مدام به‌لحاظ غنای زبان ثروتمندتر می‌شود».