دودکش هوشمندی!

محمد فرجود‌- مدیرعامل سازمان فاوای شهرداری تهران

در 2 روز گذشته، در حالی چهارمین رویداد بین‌المللی تهران هوشمند به‌صورت برخط و غیرحضوری برگزار شد که موج جدید بیماری کرونا کشور و شهر تهران را در برگرفته و چالش‌ها و مصائب آن همچنان برای شهروندان بسیار جدی بوده است.
با وجود آثار منفی حاصل از این پاندمی که هر روز ما را به شکلی، شگفت‌‌زده و اندوهگین می‌کند در بعد حرکت به سمت دنیای دیجیتال تلاش‌های مثبتی صورت گرفته است. نمی‌دانم فرصت کرده‌اید این شب‌ها سری جدید مجموعه کمدی «دودکش» را از شبکه یک سیما ببینید یا نه! شخصیت «نصرت» با هنرمندی بهنام تشکر که در فصل قبل این مجموعه همیشه بدهکار بود و در شرایط سختی زندگی می‌کرد حالا به قول خودش با یک میلیون فالوور و به واسطه رونق کسب‌وکارهای مجازی، زندگی‌اش در دوران کرونا از این‌رو به آن رو شده است.
نکته‌ای که در این مجموعه اگرچه با بزرگ‌نمایی و طنز روایت می‌شود اما بی‌تردید طی یک سال و چندماه گذشته، در واقعیت هم شیوع این بیماری در دنیا عامل تحول و تغییر نگرش به هوشمندسازی و تحول دیجیتال بوده است. در کشور ما هم بسیاری از نهادهای عمومی و دولتی سعی کردند با تقویت زیرساخت‌ها و تغییر روال‌های گذشته، خدمات خود را روزآمد و غیرحضوری کنند و به نوعی شاهد یک پوست‌اندازی در این دوران جدید بوده‌ایم.
درس‌آموخته‌های ما در شهرداری تهران و همچنین بررسی‌ای که روی حدود ۵۰ تجربه موفق جهانی انجام دادیم، گواهی می‌‌دهد که برای حرکت به سمت شهر هوشمند در ساختارهای بزرگ، پیچیده و تصدیگر مانند شهرداری‌ها باید با ابزار حکمرانی هوشمند و با رویکردی جسورانه به سراغ تحول دیجیتال رفت.در همین راستا به چند محور مهم
اشاره می‌کنم.

1. حکمرانی هوشمند
طی حدود 4 سال گذشته در مدیریت شهری تهران و مرکز تهران هوشمند در کنار تمام تلاش‌های مستمر و موفقیت‌ها و بعضا شکست‌هایی که در مسیر پرچالش حرکت به سمت شهر هوشمند برایمان اتفاق افتاده همواره به این می‌اندیشیدم که عامل کلیدی که میزان توفیق شهرها در تحقق اهداف شهر هوشمند را تعیین می‌کند، کدام است؟ پاسخی که در نتیجه این سال‌ها می‌توانم عرض کنم در عبارت «حکمرانی هوشمند» خلاصه می‌شود. شهر هوشمند مطلوب، شهری است که همراه با یک نظام حکمروایی هوشمند، حق مردم برای داشتن شهری زیست‌پذیر، عادلانه، بانشاط، تابآور و برخوردار را محقق کند.  امروزه سرعت تغییرات اقلیمی، جمعیتی، فرهنگی، اجتماعی و چالش‌های اقتصادی در کنار تحولات سریع فناوری‌ها، فضایی غیرقابل‌پیش‌بینی را حتی برای آینده نزدیک ایجاد کرده و باعث پیچیدگی در تحقق حکمرانی خوب در جوامع بشری و شهری شده است. از دیگر سو تأثیر فناوری‌های جدید و تحول‌آفرین و درهم‌تنیدگی آن با سایر موضوعات به حدی رسیده است که حتی مفهوم حکمرانی را تغییر داده به‌گونه‌ای که «حکمرانی هوشمند» تنها راه مؤثر پیشروی دولت‌ها و حکومت‌ها باشد.
واقعیت آن است که حکمرانی در دنیای آینده یک حکمرانی فناورانه است! امروزه در شهرها از خرید یک بلیت اتوبوس، مدیریت حمل‌ونقل و ترافیک، مدیریت پسماند، نگهداری شهر، خدمات شهرسازی تا حتی اعلام یک معضل شهری، همگی مبتنی بر انواع فناورانه شده است. همه اینها نیاز به شناخت فناورانه و یک نظام حکمرانی مناسب با این تحولات دارد.

2.داده محوری
نظام‌های حکمرانی زمانی با فقر اطلاعات روبه‌رو بودند و گاه از فرط نداشتن داده نمی‌توانستند حکمرانی مناسب داشته باشند. امروز مشکل، نداشتن داده نیست بلکه ناتوانی در ارتباط دادن و تحلیل درست داده‌ها، یکپارچگی آنها و هوشمندی در استفاده آن است. در حقیقت درصورتی موفقیت حاصل می‌شود که از این داده‌های جدا از هم، دانش و هوشمندی برای یک حکمرانی خوب تولید کنیم.
تهران طی 4 سال گذشته گام‌های مهمی به سمت مدیریت و بهره‌برداری بهینه از داده‌ها و از نگاهی انحصاری به داده و خدمات الکترونیک که عمدتاً برای تصمیم‌گیریهای سازمانی با مشارکت محدود بازیگران جمع‌آوری و پردازش میشدهاند، به سمت ارائه خدمات یکپارچه هوشمند شهروندی غیرانحصاری برداشته است. سند حاکمیت داده به‌عنوان ابزار مدیریت داده شهر تهران در همین دوران تدوین شد.

3.خدمات دیجیتال
در این راه گامهای قابل‌توجهی در غیرحضوری کردن خدمات، کاهش فساد ، رانت و تسهیل ارائه خدمات شهری با پردازش اطلاعات از طریق سامانه‌هایی مثل «تهران من» برداشته شده است که افزایش جدی ضریب نفوذ خدمات یکپارچه هوشمند شهروندی گواه این
حقیقت است.اکنون حدود سه و نیم‌میلیون شهروند تهرانی از طریق کانال‌های مختلف با سامانه تهران من (با بیش از 40خدمت الکترونیکی و غیرحضوری) در ارتباطند و البته باید اشاره کنم که شهروندان تهرانی پذیرش بالایی در استفاده از خدمات الکترونیکی دارند و موضوع کرونا نیز به بسط خدمات دیجیتال کمک زیادی کرد.

4.نوآوری و مشارکت بخش خصوصی
در یک حکمرانی هوشمند و خوب، حکمرانان می‌بایست زبان و اصول اولیه تعامل با سایر کنشگران زیست‌بوم شهر هوشمند به‌ویژه فعالان حوزه فناوری و نوآوری را بدانند تا بتوانند فضا را برای توسعه نوآوری و اقتصاد دیجیتال فراهم کرده و از توان بازیگران زیست‌بوم نوآوری در حل چالش‌های شهر استفاده کنند و این موضوعی است که در بسیاری شهرها در لایه حاکمیتی چندان وضعیت مناسبی ندارد. استفاده از فناوری‌های نوین و پرداختن به نوآوری شهری یکی از مهم‌ترین محورهای برنامه تهران هوشمند بوده است. تلاش ما بر توسعه همکاری با دانشگاه‌ها و بخش خصوصی توانمند در حوزه داده، فرصت‌های کار در محورهای هوش تجاری و داده کاوی، مدل‌سازی داده‌ها، به‌کارگیری هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و سایر فناوری نوین بوده است. از دیگر سو با تعامل سازنده با زیست‌بوم نوآوری که اهمیت زیادی داشت، برای تبدیل کلانشهر تهران به سکوی نوآوری در ابعاد ملی و بین‌المللی، تلاش کردیم موانع پیش روی کسب‌وکارهای نوآور را کاهش دهیم.

5.مشارکت شهروندی
شهر هوشمند بدون مشارکت تمامی ذینفعان و به‌ویژه شهروندان شکل نخواهد گرفت. با فراهم کردن بسترهای مؤثر مشارکت شهروندان و حضور آنان در تصمیم‌سازی‌های شهری، افزایش اعتمادسازی عمومی و ارتقای شفافیت می‌توان به تحقق اهداف شهر هوشمند امیدوار شد. در شهر تهران گام‌های اولیه را در این حوزه با برنامه‌هایی مانند پروژه‌های محله محور، مراکز زندگی هوشمند، اپلیکیشن دوچرخه و بسترهای تعاملی مانند تهران من و سامانه جدید 137برداشتیم.

6.لزوم همکاری‌های بین دستگاهی
باید یادآور شوم شهر هوشمند بسیار فراتر از شهرداری است و بازیگران متعددی دارد و همراهی تمامی ذی‌اثران به‌ویژه نهادهای مؤثر در مدیریت شهری را می‌طلبد. برای مثال نمی‌شود از شهر هوشمند صحبت کرد ولی فکر جدی درخصوص مدیریت آب و انرژی در شهر و در سمت عرضه و تقاضا نکرد یا برای مثال، در شهرهای هوشمند آموزش در تمام سطوح و به‌ویژه از دوران کودکی بسیار مهم است که همکاری وزارت آموزش و پرورش را می‌طلبد.
در شهرداری تهران ما منتظر ارائه نسخه و راهکار از بالا نشدیم، قطار را به حرکت درآوردیم و در این مسیر با همکاری حوزه‌های بیرونی تأثیرگذار در مدیریت شهری و درون شهرداری نیز به کمک و حمایت‌های همه‌جانبه شورای اسلامی شهر و شهردار محترم تهران با قدرت در این راه  گام برداشتیم.
در راستای تبادل داده و برقراری سرویس با خارج از شهرداری تلاش کردیم و موفقیت‌های خوبی هم داشته‌ایم. با تبادل داده و خدمات مانند انجام استعلامات الکترونیک با سازمان‌های دیگر برخی مسائل چندین ساله را در جهت ارائه خدمات بهتر به شهروندان حل کردیم. به‌علاوه تجربه ما در این مسیر می‌گوید در خلأ وجود مدیریت یکپارچه شهری، چارچوب‌های مشترک و بین بخشی‌ مانند شهر هوشمند می‌تواند محور همکاری و تعامل و باعث همسویی و هم‌افزایی در ساختارهای متکثر فعلی باشد. در حقیقت شهر هوشمند می‌تواند زبان و محور اتصال بخش‌های مجزای فعلی مدیریت شهری باشد.

۷. تحول دیجیتال شهرداری
اما موضوع مهم دیگر تحول دیجیتال در شهرداری است، طی 4 سال گذشته و با وجود همه محدودیت‌هایی که ضعف‌های ساختاری و شرایط محیطی نامساعد مانند تحریمهای خارجی، بحرانهای اقتصادی و شیوع بیماری کرونا برای شهر و شهرداری ایجاد کرده بود، مدیریت شهری با همه کاستیها با عزمی راسخ مسیر شهر هوشمند را ادامه داده است و با همین رویکرد توانسته است با کاهش هزینه اداره شهر و صرفه‌جویی، شهر را در سطح مناسبی از خدمات مدیریت و اداره کند.