روزی که «گردوی»، «نِی‌آوران» شد

نیاوران، یکی از محله‌های بزرگ شمال پایتخت است که در محدوده منطقه یک شهرداری تهران قرار دارد؛ محله‌ای که شهرتش بین شهروندان پایتخت‌نشین را مدیون کاخ شاه پهلوی، تکیه قاجاری به ثبت ملی رسیده، فرهنگسرا و پارک نیاوران است. این محله خوش آب و هوا که عنوان شمالی‌ترین محله تهران را به‌خود اختصاص داده، در دامنه جنوبی رشته کوه البرز قرار دارد و بخشی از شمیران معروف است که از شمال به ارتفاعات کلک‌چال، از غرب به تجریش، از شرق به آجودانیه و از جنوب به فرمانیه و کامرانیه محدود می‌شود. احتمالا این همه اطلاعات ما از این محله نام‌آشنای پایتخت است و کمتر کسی از ماست که بداند چرا نام این محله نیاوران شده است. در این گزارش کوتاه روایت‌های مختلفی که از نام این محله وجود دارد، با یکدیگر مرور خواهیم کرد.

 محله گردوها
در اینکه نام این محله از چه زمانی نیاوران شد، روایت‌های مختلفی وجود دارد. اما به‌نظر می‌رسد معتبرترین روایت این است که از زمان ناصرالدین شاه قاجار نام نیاوران روی محله امروزی شمال شهر تهران قرار گرفت. حالا این سؤال پیش می‌آید که پیش از نیاوران، این ده توابع شمیران چه نامی داشته است. تهران‌شناسان و پژوهشگران زبان با استناد به اسناد به‌جا مانده از روزگاران دور، می‌گویند نام قدیم این منطقه «گُرده وی»، «گُرده» یا «گردوی» بوده است. دلیل آن را هم وجود درختان گردو در این ده عنوان کرده‌اند.



 ده برادر بهرام چوبین!
درباره وجه تسمیه این نام، یک افسانه جذاب هم وجود دارد. بعضی‌ها معتقدند که سال‌های سال پیش، «گردوی» برادر بهرام چوبین در این خطه زندگی می‌کرده و به همین دلیل این روستا چنین نامی داشته است! بهرام چوبین هم که معرف حضورتان هست؟ بهرام ششم از سرداران عهد ساسانی که در دوره‌ای کوتاه جانشین خسرو پرویز هم شد و یکی از پادشاهان ساسانی لقب گرفت. بهرام که از مردم ری بود و به‌دلیل بلندی قد و لاغر بودنش، به چوبین، یعنی مانند چوب شهرت داشت، برادری به نام «گردوی» یا «کردوی» داشت که نامش حتی در شاهنامه هم آمده است. در باورهای عامیانه برخی معتقدند همانطور که بهرام در شهر ری روزگار می‌گذراند، گردوی هم در روستای خوش آب و هوای شمیران زندگی می‌کرد و تا سال‌های سال بعد، نامش روی این روستا باقی ماند.

 نِی‌آوران در نیاوران
به هر حال نام قبلی نیاوران، «گردوی» بود؛ حالا چه این نام از روی درختان گردوی این خطه و چه از روی نام برادر بهرام چوبین به یادگار مانده باشد، فرق چندانی ندارد چون نهایتا نام این روستا نیاوران شد. البته درباره چگونگی شکل‌گیری این نام هم روایت‌های متعددی وجود دارد. قدیمی‌ترین و شاید جذاب‌ترین روایتی که در این خصوص وجود دارد، این است که در نزدیکی این روستا که حتی فتحعلی شاه قاجار هم روزگاری در آن برای خودش یک باغ ییلاقی ساخته بود، نیزارهایی وجود داشت که پایتخت‌نشین‌ها و مردمان روستاهای دور و اطراف با مراجعه به آن، برای خودشان نِی جمع می‌کردند. به همین دلیل رفته‌رفته در زبان مردم این محدوده به نام «نِی آوران» معروف شد؛ یعنی جایی که مردم از آن نی می‌آورند. به مرور زمان هم تلفظ این کلمه به نیاوران تغییر پیدا کرد و نامی که امروز برای معرفی این محله بزرگ و قدیمی پایتخت به‌کار می‌بریم، یادگار نیزارهای اطراف این ده است.



 از نارون تا نیاوران
البته این فقط یک باور قدیمی است که برای اثبات آن هیچ سند و مدرکی وجود ندارد. همانطور که گفته‌اند نیاوران از «نارون» به معنی درختان انار می‌آید! درواقع به همان دلیلی که عده‌ای باور دارند نام قبلی نیاوران، به‌دلیل وجود درختان گردو در این محدوده، گردوی بوده، عده‌ای هم می‌گویند به‌دلیل وجود درختان بسیار انار در محدوده نیاوران امروزی، نام این ده نارون بوده و بعدها در تغییر گفتار به نیاوران تبدیل شده است.

 صاحبان عظمت و اصالت
اما زبان‌شناسان به‌ویژه در سال‌های اخیر سعی کرده‌اند با پیدا کردن ریشه‌های نام نیاوران، به وجه تسمیه آن پی ببرند. در تجزیه نام نیاوران به واژه‌های «نیا»، «ور» و «ان» می‌رسیم. نیا که مشخص است و معنی جد و بزرگی می‌دهد، ور را هم به معنی صاحب و دارنده درنظر گرفته‌اند و «ان» هم که پسوند جمع است. با این تعریف می‌توان گفت نیاوران یعنی دارندگان عظمت و بزرگی، صاحبان کمال و اصالت. اگر اینطور درنظر بگیریم، می‌توانیم بگوییم از آنجا که از گذشته‌های دور این ده خوش آب و هوا اقامتگاه‌های تابستانه و ییلاقی شاهان قاجاری و درباریان بوده، به همین دلیل این نام را روی آن گذاشته‌اند.

 کاخ دارای عظمت
اگر خاطرتان باشد پیش‌تر گفتیم که به‌نظر می‌رسد نام نیاوران از زمان پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار روی این روستای قدیمی گذاشته شده است. از زمانی که آغا‌محمد خان قاجار تهران را به پایتختی انتخاب کرد، محدوده شمیران به‌دلیل آب و هوای خوبی که داشت و نزدیکی‌اش نسبت به پایتخت، مورد توجه شاهان قاجاری قرار گرفت، به‌طوری که فتحعلی شاه قاجار، دومین پادشاه دودمان قاجاریه در محدوده نیاوران امروزی برای خودش یک کاخ ییلاقی دست و پا کرد تا در روزهای گرم تابستان از کاخ گلستان دل کنده و راهی باغ خوش آب و هوایش شود. ناصرالدین شاه قاجار که به سلطنت رسید، مدام به این روستای شمیران رفت‌وآمد می‌کرد تا جایی که گفته می‌شود حتی بخش‌هایی از زمین‌های این محله را از ساکنانش می‌خرد و برای خودش کاخ صاحبقرانیه می‌سازد. اینطور گفته می‌شود که از وقتی پای ناصرالدین شاه قاجار به این روستا باز شد، نام نیاوران روی این خطه قرار گرفت؛ چرا که نیاوران ترکیبی از واژه‌های «نیا» به معنی قدرت و عظمت، «ور» به معنی صاحب و «ان» نسبت است و در مجموع معنی کاخ دارای عظمت می‌دهد. درواقع از آنجا که این محدوده تفرجگاه شاهان قاجاری شده بود و در زمان هر پادشاه هم کاخی به کاخ‌هایش اضافه می‌شد، آن را اینطور نامیده‌اند. شاید برایتان جالب باشد بدانید آخرین عمارتی که در دوران قاجار در این محدوده ساخته می‌شود، کوشک احمدشاهی است. بعد هم که در سال 1337به دستور پهلوی دوم، کاخ نیاوران در محلی که کاخ ساده فتحعلی شاه قاجار در آن وجود داشت، ساخته شد.