بررسی نمادهای منطقه ۱۷ به بهانه نصب المان جدید شهری در میدان مدافعان حرم
زیبایی و هویت ارمغان طرح‌های حجمی
ابوذر چهل امیرانی-رابعه تیموری
تندیس و طرح‌های حجمی که در میدان‌ها و معابر شهری نصب می‌شوند، در کنار ایجاد زیبایی‌های بصری سبب درنگ و تفکر شهروندان می‌شوند. همین مسئله باعث می‌شود تا افراد کنجکاو برای سردرآوردن از معانی این المان‌ها، با دقت به آنها نگاه کرده و حتی به مطالعه یا پرس وجو از مسئولان درباره مفاهیم آنها بپردازند. اجرای این طرح‌ها در جنوب شهر، به‌خصوص منطقه ۱۷ که در سیطره بزرگراه‌ها و خطوط راه‌آهن قرار گرفته، مزیت‌های فراوانی دارد و محله‌های آن را از یکنواختی خارج می‌کند و حتی به معابر هویتی مستقل می‌بخشد. در این گزارش به بهانه رونمایی از المان «سرباز وطن» در میدان مدافعان حرم، به بررسی تصاویر حجمی و المان‌های شهری این منطقه پرداخته‌ایم.
منطقه ۱۷ بافت مذهبی دارد و بسیاری از نمادهای نصب شده در میدان‌ها و معابر اصلی آن هم مضامین دینی را تداعی می‌کنند. این موضوع در سال‌های اخیر بیشتر مورد توجه اداره زیباسازی شهرداری منطقه قرار گرفته و می‌توان آن را در نصب المان‌های «یا فاطمه(س)»، «خانه کعبه»، «بسم‌الله الرحمن الرحیم»، «محراب»، «ضریح فولادی امام رضا(ع)» و در آخرین نماد یعنی «سرباز وطن» مشاهده کرد. انتخاب عنوان دارالشهدای پایتخت برای منطقه ۱۷ نکته مهم دیگری است که در انتخاب نمادها تأثیر داشته و المان‌های «گل لاله» و «سرو جاوید» با توجه به همین ویژگی منطقه در ورودی خیابان برادران شهید حسنی و ساختمان شهرداری منطقه نصب شده است.
در نصب این المان‌ها به میزان تردد شهروندان توجه شده است. به‌عنوان مثال، ضریح امام رضا(ع) به این دلیل در میدان زکات نصب شده که در مسیر دسترسی به حرم امامزاده حسن(ع) به‌عنوان قطب مذهبی منطقه قرار دارد. همچنین در این میدان نمادی از خلبان شهید «احمد مایلی» فرمانده یگان ویژه هوایی قرارگاه قدس نیروی زمینی سپاه پاسداران نصب شده که روزگاری در همین محله ساکن بود.
پیش از این المان‌ها ترکیبی از اشکال هندسی بود که قطعات آن از کشور چین وارد و در کشور مونتاژ می‌شد، اما در سال‌های اخیر هنرمندان رشته‌های تجسمی با مدیریت شهری همکاری می‌کنند و نمادها در ایران و بر اساس فرهنگ بومی ما تولید می‌شود. هنرمندان انگشت‌شماری در منطقه ما سکونت دارند که کمتر می‌توان از توان هنری آنها بهره برد، چراکه از پشتوانه مالی مناسبی برخوردار نیستند. آنها برای تأیید طرح‌های خود باید مراحلی را طی کنند که هزینه‌بر است و اگر کسی توانایی پرداخت این هزینه‌ها را نداشته باشد یا نتواند شرایط دریافت دستمزدش را به دلیل پرداخت اقساطی دستمزد بپذیرد، از عهده به سرانجام رساندن طرح‌ها برنمی آید. به همین دلیل لازم است اقدامی برای حمایت از هنرمندان محلی انجام شود. آنها با ظرفیت‌های منطقه به خوبی آگاه هستند و می‌توانند براساس نیازهای مردمی و ساختارهای منطقه، طرح‌های خوبی به مسئولان ارائه دهند. به هر حال سازمان زیباسازی با توجه به اطلاعاتی که از ویژگی‌های هر منطقه دارد طرح‌های پیشنهادی هنرمندان را که برگرفته از فرهنگ ملی، مذهبی و بومی مناطق مختلف شهر است، تصویب و محل نصب المان‌ها را تعیین می‌کند. تعدادی از المان‌های تصویب شده هم دراختیار شهرداران مناطق قرار می‌گیرد که امتیاز استفاده از آنها فقط دراختیار همان منطقه است.
برای نصب المان‌ها سعی می‌شود از نظرات مردمی و نمایندگان آنها در شورایاری استفاده شود. به‌عنوان مثال سردیس شهید سرلشکر خلبان «فتحعلی غلامرضایی» با پیگیری خانواده شهید و موافقت مدیریت شهری در بوستان هویزه نصب شده است. گاهی هم هنرمندان منطقه به اداره زیباسازی مراجعه می‌کنند و طرح‌هایی ارائه می‌دهند. مسئولان هم طرح‌ها را برای تأیید به واحد زیباسازی شهر تهران ارجاع می‌دهند. «جعفر محمدی» که در محله قلعه‌مرغی زندگی می‌کند، نصب نشان‌های حجیم چند بعدی را در ورودی هر محله سبب زیبا شدن منطقه عنوان می‌کند و می‌گوید: «این نشانه‌ها باید فرهنگ بومی و شیوه زندگی ساکنان محله را منعکس کنند.» وی استفاده از المان‌های ارزشی مانند گل لاله را که در منطقه نصب شده، اقدامی مناسب و ارزشمند ذکر می‌کند. «محمدرضا نقوی» دانشجوی رشته معماری است. او تأمل‌برانگیز بودن المان‌های شهری را ضروری می‌داند و می‌گوید: «بعضی از تندیس‌ها مانند گردونه مهر زیبا و قابل توجه هستند و اتمسفر هنری خاصی در محل نصب‌شان ایجاد می‌کنند.» «محمد مطیعی» هم که در محله بهاران ساکن است، می‌گوید: «اسماء الهی و عبارات مذهبی که در احجام منطقه نقش بسته‌اند، محتوای این نمادها را غنی می‌کنند. این عبارات در عین سادگی، احساس خوبی به بیننده انتقال می‌دهند.»
سال ۱۳۹۲ مجسمه آینه مسطح استیل در وسط بوستان عترت نصب شد. این طرح را که هنرمندی به نام «راه انجام» ساخته، ۲ حائل آهنی آبی رنگ در برگرفته، از هر سوی آن نور می‌تابد و عبارات «بسم‌الله» و «الله اکبر» منعکس می‌شود.
طرح زندگی
این طرح سال ۱۳۹۰ در بوستان تلاش نصب شد. اثر «ژازه طباطبایی» هنرمند خلاق کشورمان است که روی پایه استوانه‌ای سفید رنگی با طرح‌های دوار سیاه رنگی از اسلحه، سرباز، کبوتر و دیگر مضامین فرهنگ استقامت را پدید آورده تا پویایی زندگی همراه با آزادگی را نشان دهد.
طرح ضریح امام رضا(ع)
در این المان که سال ۱۳۹۳ در میدان زکات نصب و رونمایی شد، نام امام هشتم روی پنجره فولاد نقش بسته و کبوتران سفیدرنگ دور ضریح چرخ می‌زنند.
سردیس شهید غلامرضایی سال ۱۳۹۰ نخستین نمادی که برای بزرگداشت یک شهید در منطقه ۱۷ نصب شد، سردیس سرلشکر خلبان «فتحعلی غلامرضایی» بود. این سردیس از سوی شهرداری تهران با حضور خانواده شهید در مقابل بوستان هویزه محله زمزم نصب شد. «شاپور میرزایی» سازنده این اثر هنری است که آن را از کامپوزیت تراشیده بود.
طرح گردباد زندگی
ایستادگی در برابر تندباد مشکلات، مفهومی است که «بهمن آزموده» در این طرح فلزی به تصویر کشیده است. در این المان که سال ۱۳۹۲ در بوستان زمزم نصب شده، فنری باز شده نشان گردباد است و قطعات آبی ابرمانند، علامت حریم زندگی است که نباید مشکلات به داخل آنها راه پیدا کند.
نمادهای شهری منطقه۱۷ آهــو: نخستین حجم فلزی، سال۱۳۸۴ در بوستان جهاد در منطقه۱۷ نصب شد. این حجم نشانگر یک جفت آهوی مادر و بره‌اش بود که از کشور چین وارد ایران شد. ابتدا در حیاط شهرداری منطقه نصب شده بود که به دلیل همنوایی آن با فضای بوستان‌ها به این محل منتقل شد.
بادبان‌های قایقی: دومین نماد سال۱۳۸۵ از چین وارد منطقه شد. شبیه ۲ بادبان برافراشته قایق با حلقه‌ای در میان آنها بود. این طرح در بوستان بهاران جا گرفت.
شیر سنگی: سال۱۳۸۵ نمادی از ۲شیر پر یال و کوپال سنگی و سفید رنگ که در خارج از ایران تراشیده شده بود، در ورودی بوستان ابوذر نصب شد. در فرهنگ ما شیر سنگی نماد شجاعت و دلاوری محسوب می‌شود.
دلفین: یک جفت دلفین بازیگوش که در حال نمایش با گوی سنگی بودند، المانی بود که سال۱۳۸۵ در وسط حوض مدور حیاط شهرداری منطقه قرار گرفت.
پره‌های اشکی: سال۱۳۸۶ نماد پره‌های فلزی که به شکل قطره‌های اشک بوده و به حالت مدور در کنار هم قرار گرفته بودند، در فضای سبز حریم بزرگراه شهید آیت‌الله سعیدی و تقاطع پل یاران جانمایی شد.
قاچ‌های منحنی: این نماد سال۱۳۸۶ در بوستان بهاران نصب شد که ترکیبی از قاچ‌های کوتاه و بلند بود که روی پایه‌ای هلالی شکل چیده شده بود.
ماهـی: ماهی‌های رنگی حجیم که از محصولات کشور چین بود، سال۱۳۸۶ در کنار آبنماهای بوستان بهاران نصب شد.
گردونه مهر: سال۱۳۸۹ نخستین المان شهری منطقه که توسط هنرمندان ایرانی خلق شد، در خیابان شهید فرد محمدی جای گرفت. این اثر یکی از ۱۲المانی بود که در همه مناطق تهران جانمایی شد و به اثر اساطیری ماه‌های سال بر کره زمین اشاره می‌کرد. این نماد توسط «محمدرضا ذبیح‌الله‌زاده» مجسمه‌ساز توانای کشور ساخته شد و نماد آغاز شکوفایی و خوشبختی بود.
لالـه: این طرح حجیم که اثر «داود قشقایی» بود، سال۱۳۹۰ به‌عنوان نماد خون و شهادت در تقاطع خیابان‌های قزوین و قلعه‌مرغی جای گرفت.
بسم‌الله الرحمن الرحیم: این نماد اثر استاد «پرویز حبیب‌پور» بود که سال۱۳۹۰ در ورودی منطقه۱۷ و کنار پل یاران نصب شد تا به عابران خوشامد بگوید.
صندلی چوبی: سال۱۳۹۱ المان صندلی متحرک چوبی که روی آن عصا، عینک و دیوان حافظ قرار داشت، ابتدای بازار فرامنطقه‌ای مبل یافت‌آباد نصب شد. این اثر در کنار بار تبلیغاتی، اشاره‌ای لطیف به فرهنگ مطالعه دارد.
بسم‌الله: سال ۱۳۹۱ «کامبیز هورسان» حجم‌ساز ارمنی کشور با خطوط اسلیمی مستقیم و بدون انحنا این طرح را خلق کرد که در بوستان عترت نصب شد.
کعبه: مکعب چهار وجهی فلزی خانه کعبه در میان نمادهای حجمی سرزمین‌های کاظمین، نجف و کربلا واقع شده است. این المان را «زیبا پشنگ» سال۱۳۹۱ ساخته و در بوستان عترت نصب شده است.
محراب: در نماد چهار وجهی محراب که جزئی از هویت شهری محله گلچین را تشکیل داده است، روی ستاره‌های طلایی اسامی و القاب خداوند نقش بسته است.
