خطر، بیخ گوش خانه‌های تاریخی اصفهان
حسنیه سادات مهدوی-خبرنگار
میدان نقش جهان با مساحت بیش از 85هزار متری، دومین میدان تاریخی جهان است که در مرکز شهر و در قلب بافت تاریخی اصفهان قرار گرفته. خانه‌های تاریخی، بخش مهمی از این بافت را تشکیل می‌دهند که بدون آنها، بافت تاریخی بی‌معناست. به طور کلی در استان اصفهان 600خانه تاریخی وجود دارد که بیش از نیمی از این خانه‌ها در شهر اصفهان قرار گرفته‌اند. برخی از این خانه‌ها ثبت ملی، اما برخی توسط مالکان به حال خود رها شده‌اند. برخی هم که هنوز سرپا هستند در اطراف میدان نقش جهان به کارگاه‌های صنایع‌دستی، انبار بازاریان یا سکونتگاه خانواده‌های مهاجر افغانستانی و پاکستانی تبدیل شده‌اند.
بافت تاریخی، نقش جهان را از شمال و جنوب و شرق و غرب در برگرفته است. خیابان‌های هاتف، نشاط، حکیم و عبدالرزاق با وجود توسعه شهر در دوران قاجار و پهلوی، هویت تاریخی و بافت سنتی خود را حفظ کرده‌اند. تا دهه 40شمسی خبری از ثبت حریم آثار تاریخی نبود و پس از آن هم که ثبت حریم آغاز شد، حریم اطراف میدان نقش جهان به درستی تبیین نشده است. یک کارشناس ارشد میراث فرهنگی در این باره می‌گوید: «ثبت حرایم از دهه 40 شروع شد و تا 93 حدود 160 اثر به ثبت رسید. از سال 93 میراث فرهنگی اصفهان ثبت حریم را تسریع کرد.» شهرام امیری با بیان اینکه حرایم ثبت شده از 160 اثر در سال 93 به 510 اثر در حال حاضر رسیده است، می‌افزاید: «از جمله این حریم‌ها، حریم میدان نقش جهان بود که پهنه وسیعی دارد و محیطی که پیرامون آن در طول این 400 سال ساخت و ساز و برداشت شده، بسیار وسیع است.» به گفته وی، کارهای ثبت حریم میدان از سال94 تا 96 انجام شد و وسعت مناطق و فراوانی جمعیت ساکن در اطراف میدان و پویایی آن کار تعیین حد و حدود را دشوار کرده بود.
خانه‌های بلاتکلیف تاریخی
میدان نقش جهان از زمان صفویه تاکنون علیرغم فراز و نشیب‌ها به حیات خود ادامه داده است. این کارشناس میراث فرهنگی با اشاره به تعداد مغازه‌های میدان می‌گوید: «در لاین اول میدان حدود 500 مغازه و فروشگاه در حال فعالیت هستند. همچنین تعداد زیادی تیمچه، کاروانسرا و فروشگاه در بازار بزرگ قیصریه فعالیت می‌کنند که بزرگترین مرکز صنایع‌دستی جهان را در استانی که یک سوم صنایع‌دستی جهان را دارد، شکل داده‌اند.» هر چند کارگاه‌های فعال صنایع‌دستی در میدان بیش از 100 سال است که مشغول فعالیت هستند و برای جلوگیری از آسیب بافت تاریخی کنترل می‌شوند، اما بخش عظیمی از فعالیت بزرگترین بازار صنایع‌دستی جهان در خیابان‌های منتهی به میدان صورت می‌گیرد. یکی از فعالان صنایع‌دستی میدان می‌گوید: «خانه‌های قدیمی در خیابان هاتف و نشاط اغلب به کارگاه و تولیدی تبدیل شده‌اند. دسترسی راحت و نزدیکی به میدان نقش جهان، دلیل اصلی انتخاب این خانه‌ها برای کارگاه است.»
مجدالدین تاج همچنین با اشاره به وضعیت نامطلوب این خانه‌ها که رها شده‌اند، می‌افزاید: «به شورای شهر پیشنهاد شده است که شهرک صنایع‌دستی ایجاد کنند تا کارگاه‌های صنایع‌دستی در یک جا تجمیع شوند.»
اهمیت فرهنگ‌سازی
بیشتر خانه‌های تاریخی مالک خصوصی دارند و دولت هم نمی‌تواند از آنها نگهداری کند چون نیاز به مراقبت مداوم دارند و در صورت مرمت هم، اگر مدام به امور آنها رسیدگی نشود، سرنوشت خوبی نخواهند داشت. خانه‌هایی که ثبت ملی نشده‌اند و مالکان آنها آگاهی لازم را برای حفظ‌شان ندارند در کوچه پس کوچه‌های حکیم، نشاط و عبدالرزاق به سکونتگاه مهاجرانی تبدیل شده‌اند که از ارزش اثر بی اطلاع هستند. فرهنگ‌سازی در بین مردم و مالکان و جذب سرمایه‌های سرگردان به سمت احیای خانه‌های تاریخی و تغییر کاربری آنها به اقامتگاه بوم‌گردی، سفره‌خانه سنتی و خدمات دیگر گردشگری تنها راه نجات صدها خانه تاریخی اصفهان است. شهرام امیری، کارشناس میراث فرهنگی با اشاره به صدمه‌هایی که 60-70 سال بی‌توجهی به بافت تاریخی وارد کرده است، می‌گوید: «این صدمه‌ها به سرعت قابل جبران نیست، اما فرهنگ‌سازی در این حوزه موجب شده است مالکانی که در دهه 70 و 80 برای اجازه تخریب خانه‌های تاریخی صف می‌بستند تا قبل از اپیدمی کرونا برای تغییر کاربری یا فروش آن به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی صنعت گردشگری در صف بایستند.»
***
هنوز هم شمار زیادی از خانه‌های تاریخی اصفهان به دلایل متعدد مورد بی‌مهری و بی توجهی و در معرض ویرانی هستند؛ خانه‌هایی که پیرامون آنها دیگر بافت تاریخی‌ای وجود ندارد.
