سوخت و سوز اقتصاد دهه‌90

برای اینکه بدانیم تحریم و کرونا چه بلایی بر سر اقتصاد ایران آورده و حواسمان باشد که امواج بعدی این دو ویروس ممکن است هم جان‌ها را بستاند و هم نان‌ها را آجر و مال‌ها را ضایع کند، کافی است یک واقعیت تلخ را بپذیریم. اگر دنبال این هستید که بدانید چرا کسب‌وکارها رونق ندارد و چراغ مغازه‌ها کم‌سو شده، آمارها به همه نشان می‌دهد که حتی رشد 33درصدی ارزش افزوده ناشی از استخراج نفت و گاز در زمستان سال گذشته هم نتوانسته فشار سنگین وارد شده بر اقتصاد و حجم تخریب ناشی از زلزله کرونا و فشار تحریم‌ها را کم کند.
به گزارش همشهری، هرچند بانک مرکزی و مرکز آمار ایران بر سر اینکه اقتصاد ایران در سال گذشته چه میزان قد کشیده، اختلاف آماری دارند و دلیل آن هم نامتقارن‌بودن و یکسان‌نبودن الگوی محاسباتی و آمارهای برآورد‌شده می‌تواند باشد، اما هر دو نهاد یادشده تأیید می‌کنند که بخش خدمات ایران با میزان اشتغال بالا و اثرگذاری زیاد بر شاخص رشد اقتصادی ایران در دوران جولان کرونا ذوب شده است. مرکز آمار ایران در گزارش خود می‌گوید: رشد بخش خدمات در سال‌98 تنها 4دهم درصد بوده و در پایان سال‌99 هم این بخش که همواره پیشران و شتاب‌بخش رشد اقتصاد بوده 2درصد کوچک‌تر هم شده است. البته بخش‌ دیگری از این سقوط ارزش افزوده بخش خدمات می‌تواند در تنگناهای تحریم‌ها و سخت‌تر‌شدن مبادلات تجارت خارجی ریشه داشته باشد که اشتغال و ارزش مورد انتظار ناشی از فعالیت‌های بخش خدماتی را تخریب کرده است. از نظر مرکز آمار، اگر ارزش ناشی از بخش نفت را از کل کیک اقتصادی ایران خارج کنیم، اندازه کل این کیک در سال‌99 نسبت به سال‌98 تغییر نکرده و اگر هم با نفت حساب کنیم، در بهترین حالت اندازه اقتصاد ایران تنها 7دهم درصد بزرگ‌تر شده است. این در شرایطی است که بانک مرکزی رشد اقتصادی ایران در سال گذشته را با نفت 3.6درصد و بدون نفت 2.5درصد برآورد کرده بود.

اقتصاد خدمات زیر ضربه
جزئیات روند ارزش افزوده بخش خدمات به تفکیک رشته‌ها نشان می‌دهد که عمده و خرده‌فروشی و به‌طور خاص فعالیت‌های خدماتی مربوط به تأمین جا و غذا شامل هتل‌ها و رستوران‌ها که می‌تواند نمایانگر بخش گردشگری ایران هم باشد، در طول سال‌97 افتی 2.9درصدی، در سال‌98 ریزش 4.6درصدی و در سال گذشته هم افت 3.5درصدی را تجربه کرده است. افزون بر اینکه بخش‌های حمل‌ونقل، انبارداری، پست، اطلاعات و ارتباطات هم تضعیف شده و رشد این رشته فعالیت‌ها در 3سال گذشته حدود یک درصد برآورد شده است. تنها بخش از خدمات که رشد مثبت اما ضعیف را در طول 3سال اخیر تجربه کرده، فعالیت‌های مالی و بیمه‌ای و البته بانکی بوده، با این حال رشد این بخش هم در سال گذشته نسبت به سال‌97 یک‌سوم شده است. حجم بالای تخریب زلزله کرونا اما به بخش خدمات مرتبط با فعالیت‌های مردم ازجمله کسبه و اصناف و کسب‌وکارهای خرد مربوط می‌شود؛ به‌گونه‌ای که ارزش آن دسته از بخش‌هایی که در ردیف سایر خدمات عمومی، اجتماعی، شخصی و خانگی تعریف می‌شود، در سال گذشته حدود 54درصد سقوط کرده است.

آنچه گذشت...
به گزارش همشهری، درحالی‌که مرکز آمار میانگین رشد اقتصادی ایران را حدود نیم درصد برآورد کرده، بانک مرکزی می‌گوید: میانگین رشد اقتصادی ایران در دهه منتهی به سال‌90 فقط 29صدم درصد بوده که کمترین میزان رشد طی 4دهه گذشته است به‌گونه‌ای که در مقایسه بین دهه‌های 60، 70 و 80، بازه زمانی 90 تا 99 تنها دهه‌ای از اقتصاد ایران است که متوسط رشد واقعی بخش نفت منفی 4.9درصد برآورد شده و کمترین متوسط نرخ رشد سالانه در دو بخش صنعت و معدن هم در همین دهه اخیر رخ داده است؛ گویاترین آمارها از اینکه اقتصاد ایران تحت فشار سنگین تحریم‌ها چه اندازه سختی به‌خود دیده است. اتاق تهران هم در گزارشی فاش کرده که دهه‌90 تنها دهه‌ای است که همزمان متوسط نرخ رشد سالانه واقعی سرمایه‌گذاری هم ماشین‌آلات و هم ساختمان و مصرفی بخش خصوصی و صادرات کالاها و خدمات، منفی شده است. براساس داده‌های بانک مرکزی، روند تولید ناخالص داخلی ایران طی 10سال اخیر- 1390 الی 1399- با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده؛ به‌نحوی که طی این بازه زمانی، 5سال دارای رشد مثبت‌ و 5سال هم رشد منفی داشته است. نتیجه اینکه ارزش تولید ناخالص داخلی کشور در سال‌1390 به قیمت‌های ثابت معادل 613.7هزارمیلیاردتومان بوده که در پایان سال‌1399 به 635.8هزار میلیارد تومان رسیده؛ یعنی کمتر از 3دهم درصد رشد!
این گزارش می‌افزاید: تولید ناخالص داخلی کشور در سال‌1399 به قیمت ثابت سال‌1390 در مقایسه با سال‌1398 حدود 3.6درصد رشد داشته است. رشد مزبور بعد از 2سال متوالی رکود، محقق شده است. در سال‌های 1397 و 1398، رشد اقتصادی کشور به‌ترتیب منفی 5.4درصد و منفی 6.5درصد ثبت شده است. بررسی روند فصلی تغییرات رشد تولید ناخالص داخلی کشور طی سال‌های‌1390 تا 1399 در مقایسه با فصل مشابه سال قبل، نشان می‌دهد بعد از 2 فصل متوالی، در تابستان‌1399، نرخ رشد مثبت‌ و اقتصاد از رکود خارج شد. طی 2فصل پایانی این سال هم روند رشد مثبت ادامه یافت و در زمستان به رقم 7.7 رسید که بالاترین نرخ رشد فصلی مثبت در این سال است.

احیای ناتمام اقتصاد ایران
تلاش حسن روحانی در 3سال پس از خروج آمریکا از برجام هرچند باعث نشد تا اقتصاد ایران دچار فروپاشی شود، اما اکنون که او و دولتش روزهای آخر فعالیت خود را سپری می‌کند، آمارها به‌تدریج از وضعیت اقتصاد ایران در جنگ با کرونا و تحریم‌ها حکایت دارد. بانک مرکزی می‌گوید: در مجموع عملکرد تولید ناخالص داخلی، نویدبخش عبور از شرایط سخت بخش واقعی اقتصاد ایران و حاکی از خروج از رکود و آغاز دوره رشد مجدد اقتصادی است.‌ البته این نهاد نسبت به روند کاهش شدید تشکیل سرمایه ثابت ناخالص ایران به‌عنوان پیش‌نیاز تداوم رشد اقتصادی هشدار داده است. رئیس‌جمهوری ایران که این روزها تلاش دارد بخشی از ناگفته‌های دوران جنگ اقتصادی را بیان کند، به‌تازگی گفته است که‌ سال گذشته در بسیاری از کشورهای پیشرفته و مهم دنیا رشد اقتصادی منفی وجود داشت و رشد اقتصادی به‌طور متوسط در جهان منهای ۴درصد بود، اما رشد اقتصادی ایران در سال۹۹ نسبت به سال۹۸ مثبت 3.6‌ بوده است. پیش از این اکبر کمیجانی، قائم‌مقام بانک مرکزی گفته بود که از اردیبهشت۹۷ تاکنون، اقتصاد ایران در معرض سخت‌ترین تحریم‌های ظالمانه قرار داشته که در سال۹۹ این تحریم‌ها به اوج خود رسید اما از فصل دوم سال گذشته رشد اقتصادی مثبت شد و در فصل سوم و چهارم وضع بهبود‌ یافته‌ای را شاهد بودیم.

پایان باز کتاب اقتصاد ایران
12مرداد قدرت اجرایی کشور از حسن روحانی به سیدابراهیم رئیسی منتقل خواهد شد، دوره انتقال قدرت البته آرام و بدون حاشیه است؛ چرا‌که پس از اعلام نام رئیس‌جمهور منتخب، حسن روحانی از وزرای اقتصادی کابینه‌اش خواسته تا واقعیت‌ها را با ابراهیم رئیسی در میان بگذارند. ورای آنچه تیم اقتصادی دولت فعلی با رئیس‌جمهور بعدی ایران در میان می‌گذارد، فصل‌های مختلف کتاب اقتصاد ایران را می‌توان از الان دوباره خواند؛ فصلی به نام نرخ تورم بالا، فصلی دیگر به نام کسری بودجه دولت. فصل‌های کتاب اقتصاد ایران اکنون پیش چشم ابراهیم رئیسی قرار دارد تا برای آنها چاره‌‌اندیشی کند. رشد پایین اقتصاد، تورم بالا، بیکاری نهفته و لشکر منتظران مسکن و کار، بازنشستگان چشم‌به‌راه و صندوق‌های بازنشستگی ورشکسته، بحران‌های زیست‌محیطی و چالش تامین انرژی، امواج آینده کرونا و امید کسب‌وکارها به پایان محدودیت‌ها و در نهایت تحریم‌ها و تهدیدهای بیرونی همه و همه تنها بخشی آشکار از اقتصاد ایران است.