مستندهای آقای نخست‌وزیر

در گذشته و پیش از اختراع سینما و تلویزیون تنها راه آگاهی مردم از تاریخ، گوش دادن به روایات شفاهی یا خواندن متون مکتوب تاریخی بود که خواندن آنها نیز برای هر کسی امکان‌پذیر نبود. اما حالا رسانه‌های تصویری و شنیداری این امکان را فراهم کرده‌اند که روایت قابل درکی از زندگی گذشتگان داشته باشیم. در این میان فیلم‌های مستند تاریخی به‌مثابه بازنمایی زنده تاریخ، ارزش‌های اطلاعاتی معتبری برای استخراج حقایق تاریخی و تبیین و تفسیر رویدادها، دوره‌ها و شخصیت‌های تاریخی دارند. یکی از شخصیت‌های مهم تاریخی که دیدن فیلم‌های مستند درباره او خالی از لطف نیست، دکتر محمد مصدق است. نخست‌وزیر دولت مردمی ایران و یکی از رهبران جنبش ملی‌کردن صنعت نفت که کار ماندگار او الهام‌بخش جنبش‌های ضد‌استعماری در منطقه شد. در ادامه 7 مستند درباره زندگی پرفراز و نشیب این بزرگمرد تاریخ معاصر را با هم مرور می‌کنیم.

مصدق، نفت و کودتا

بعد از انقلاب ۱۳۵۷ به دلایلی نقش آمریکا در کودتای ۲۸مرداد بیش از اندازه پررنگ شد. اما از همان سال‌های بعد از ۱۳۳۲، تحلیل برخی از چهره‌های سیاسی این بود که آمریکا تنها نقش مجری را داشته و طراح اصلی کودتا، انگلستان بوده است. در مستند مازیار بهاری اطلاعاتی وجود دارد که این تحلیل را تقویت می‎کند. او تقریبا سراغ همه طرف‎های مناقشه رفته؛ از محمود مصدق (نوه دکتر محمدمصدق) تا محمود کاشانی (فرزند آیت‌الله کاشانی)، عزت‎الله سحابی۲ (ملی- مذهبی)، محمدعلی عمویی (حزب توده)، موسی فشارکی(محافظ مصدق)، عباس رمضانی (نوچه طیب حاج‌رضایی، فعال در کودتای ۲۸مرداد)، سام فال(دیپلمات ارشد بریتانیا) و... . بهاری در فیلمش، نقش رادیو بی‎بی‎سی در تخریب مصدق را مستند کرده؛ جالب آنکه این فیلم برای نخستین بار از تلویزیون بی‎بی‎سی فارسی پخش شده است. صدای مهدی میراشرافی که از رادیو تهران خبر پیروزی کودتاچی‌‎ها را با شعف می‎داد، برای نخستین بار در این فیلم منتشر شد. کودتا برضد‌دولت مصدق پس از آن امکان‌پذیر شد که ابتدا دولت آمریکا طی عملیاتی موسوم به «عملیات آژاکس» ایران را در آشوب و هرج و مرجی فروبرد که راه را برای سقوط مصدق هموار کرد.

محاکمه مصدق

مستند «محاکمه» نخستین تجربه کارگردانی سیداحسان عمادی است. او علاوه بر فعالیت‌های مطبوعاتی، تجربه پژوهش و نویسندگی چندین فیلم مستند را در کارنامه خود دارد. خودش درباره موضوع این مستند می‌گوید: «تمرکز در فیلم محاکمه بر اتفاقات شب کودتا تا دادگاه بدوی دکتر محمد مصدق است. البته تا روز کودتا درباره مصدق حرف‌های زیادی گفته شده، اما کمتر کسی به دادگاه و اتفاقات آن روز پرداخته است. دکتر مصدق در روز کودتا برای خیلی‌ها تمام شد، اما صحبت‌های ایشان در دادگاه خیلی جذابیت دارد که تمرکز فیلم روی آن است. همزمان با مطالعاتی که در این زمینه داشتم، تصمیم گرفتم مستندی پیرامون دادگاه مصدق بسازم. البته کتابی که وکیل مدافع ایشان با عنوان «مصدق در محکمه نظامی» نوشته است، کمک زیادی برای به سرانجام رسیدن این مستند کرد. بی‌شک ساخت مستند تاریخی دشواری‌هایی به همراه دارد زیرا پیدا کردن منابع مورد نیاز فیلم کار سختی است. به همین دلیل از تصاویر آرشیوی صداوسیما و مرکز اسناد استفاده شده است. البته مصاحبه با افرادی که با این مسائل به نوعی مواجه بودند نیز در فیلم گنجانده شده است». این فیلم مستند نیمه‌بلندی است که برای نخستین بار، در بخش مسابقه ملی نهمین دوره جشنواره بین‌المللی سینماحقیقت روی پرده رفت.

آقای نخست‌وزیر

مستند «آقای نخست‌وزیر» روایتی متفاوت از ۲۸‌ماه نخست‌وزیری دولت ملی مصدق و روزگار ملت ایران در آن زمان است. این اثر مستند که به کارگردانی محمدرضا امامقلی ساخته شده در گفت‌وگوهایی مجزا با چهره‌هایی نظیر داوود هرمیداس باوند، محمدمهدی عبدخدایی، ابراهیم یزدی، حسین شاه‌حسینی، سیدحسین موسویان و عبدالعلی ادیب برومند تلاش کرده است بخش‌هایی از تجربه ملت ایران را برای نسل امروز بازگو کند. در توضیح این فیلم مستند آمده است: «پایان خونبارترین جنگ دنیا اعلام می‌شود، اما برای ایران که ثروت عظیمی زیر خاکش نهفته است، جنگ تمامی ندارد. مردم که دیگر تحمل غارت نفت را ندارند، برای گرفتن حق خود قیام می‌کنند. این قیام شروع مبارزه‌ای پرفراز و نشیب با دشمنانی سرسخت است، مبارزه‌ای که آمیخته از روزهای تلخ و شیرین فراوان است، از میان دولتمردان آن روزگار، مردی نخست‌وزیری را برعهده گرفت که بازخوانی وقایع دوران حکومتش خالی از لطف نیست! مردم ما برای کسب تجربه، بهای گرانی را پرداخته‌اند و باید تجربه پیشینیان در اختیار آیندگان قرار گیرد. بیان تاریخ گذشته به‌معنای چنگ زدن به خاطره‌ای است که در لحظه خطر می‌درخشد و باید بدانیم هیچ‌چیز جدیدی در تاریخ وجود ندارد، مگر آنچه ما نمی‌دانیم.»

مصدق، نگاهی دیگر

مستند «مصدق، نگاهی دیگر» دریچه‌ای بر منش، روش و بینش اثر شهید هدی صابر یکی دیگر از آثار هنری است که تنها به بازخوانی وقایع آن دوران و زندگی سیاسی مصدق نپرداخته است. بلکه این فیلم مستند حاصل گفت‌وگوی هدی صابر با شمار زیادی از نزدیکان و مصاحبان مرحوم محمد مصدق در دوران تبعید و حصر در احمدآباد پس از کودتای ننگین ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا پایان حیات رهبر نهضت ملی ایران است. در این مستند که طی سال‌های ۱۳۸۹-۱۳۸۸ تهیه شده، هدی صابر با کسانی چون محمود مصدق (نوه دکتر مصدق)، سروان موسی مهران فشارکی (فرمانده گارد حفاظت از نخست‌وزیری)، نصرالله خازنی (رئیس دفتر مصدق در دوران نخست‌وزیری)، حسین شاه‌حسینی (پیشکسوت و عضو شورای مرکزی و نایب‌رئیس جبهه ملی)، دکتر اسماعیل یزدی (پزشک معالج دکتر مصدق) و... گفت‌وگو کرده است. این گفت‌وگوها حاوی جزئیات ناگفته و قابل تاملی از منش و سلوک شخصی مرحوم مصدق است که بیانگر مردمداری، سلامت و انضباط مالی، برخورد انسانی و صمیمانه و سخاوتمندانه با زیردستان، پرهیز از سوءاستفاده از موقعیت شخصی، برخورد تعالی‌بخش با ضعف‌های اخلاقی اطرافیان، تأکید بر قانون در امور روزمره و جزئی و ویژگی‌های متعدد منحصر به فرد این شخصیت سیاسی ایران معاصر است.

یادی از مبارزات دکتر حسین فاطمی

گرچه این مستند که در سال۱۳۵۹ به همت محمد تهامی‌نژاد ساخته شده درباره یکی از مهجورترین شخصیت‌های تاریخ معاصر، دکتر حسین فاطمی است اما از آنجا که او وزیر امور خارجه دکتر مصدق در زمان کودتا بود، می‌توان در زمره مستندهای مرتبط با نخست‌وزیر آورد. فاطمی یکی از پیشنهاددهندگان اصلی تشکیل جبهه ملی و ملی شدن صنعت نفت بود و یکی از نفرات اصلی در تعطیلی سفارت انگلیس و اخراج آنان به شمار می‌رفت. در دوران تبعید مصدق به روستای احمدآباد، او کماکان از خانواده حسین فاطمی نامه‌ها می‌گرفت؛ همدیگر را بابت خسران مشترکشان دلداری و تسلی می‌دادند. مصدق در نامه‌ای به برادرزاده فاطمی نوشت:«هر وقت به مرارت‌هایی که آن مرد شجاع متحمل شد، فکر می‌کنم، نمی‌توانم جلوی خودم را بگیرم که متأثر نشوم و اطمینان دارم که نام نیک او تا ابد در صفحات تاریخ ایران باقی خواهد ماند.» این مستند شامل گفت‌وگوی ویژه‎ای با سلطنت فاطمی، خواهر حسین فاطمی است که تعریف می‌کند که ۱۶روز بعد از دستگیری برادرش -حسین- چگونه تصمیم گرفته می‌شود که او در یک حرکت به ظاهر خودجوش مردمی، به‌دست شعبان جعفری و نوچه‎هایش به قتل برسد.

وکیل عاشق

مستند «وکیل عاشق» ساخته ناصر زراعتی درباره وکیل مدافع دکترمصدق؛ سرهنگ جلیل بزرگمهر است که سال ۱۳۷۳ ساخته شد. ظاهرا این تنها گفت‌وگوی تصویری است که از بزرگمهر به‌جای مانده و از همین رو دارای ارزش است. پس از کودتای ۲۸ مرداد او با سپهبد نقدی تماس گرفته و برای همکاری اعلام آمادگی کرد و چون سپهبد نقدی حاضر به پذیرش وکالت نشد معرفی او به‌عنوان وکیل تسخیری دکتر مصدق برگزیده شد. بزرگمهر در دادگاه تجدید نظر از سوی دکتر مصدق به وکالت برگزیده شد و به همین دلیل پس از آن اجباراً بازنشسته شد. دکتر مصدق به پاس قدردانی از زحمات او نوشته:«شما وکیل تسخیری بودید تسخیر نشدید و از اجرای اوامرمافوق، سرباز زدید. سخنی برخلاف وجدان نگفتید و هرگونه مدارکی هم که مورد احتیاج اینجانب بود از نظر انجام وظیفه، برایم تهیه نمودید که نمی‌دانم چگونه تشکر کنم؛ و این انجام وظیفه سبب شد که بعد از ختم محاکمه، شما را از کار خارج کنند و یک عمر صحت عمل و درستکاری شما را ندیده بگیرند. به‌عقیده اینجانب، شما چیزی گم نکردید و چنانچه نام نیک خود را با ثروتی که بعضی از راه خیانت به مملکت به‌دست آورده‌اند مقایسه کنید، معلوم خواهد شد کدام گواراتر و وزین‌تر است.»

کودتای ۵۳

تقی امیرانی، مستندساز ایرانی ساکن انگلیس و والتر مرچ، تدوینگر فیلم‌هایی چون «اینک آخرالزمان»، «مکالمه» و «بیمار انگلیسی»، حین تحقیق برای ساخت فیلم مستندی درباره کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به مدارک و اسنادی دست یافتند که دهه‌ها از چشم عموم مردم و اغلب تاریخ‌نویسان این حوزه پنهان بوده است؛ اسنادی که نه‌تنها امکان بیان روایتی دقیق‌تر از کودتا را فراهم آورده بلکه بسیاری از زوایای تاریک تاریخ ۶۷ ساله این رویداد را نیز روشن کرده است. «کودتای ۵۳» محصول 10سال کاویدن اسناد محرمانه و پیگیری مصرانه شواهد برای درک جزئیات حیرت‌انگیز کودتاست. به این اعتبار، فیلم روایتی از کودتای ۲۸ مرداد به‌دست می‌دهد که تاکنون روی پرده سینما دیده نشده است. این مستند در بخش نمایش ویژه چهاردهمین جشنواره بین‌المللی سینماحقیقت حضور داشت و در آیین اختتامیه این جشنواره جایزه بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را از آن خود کرد. کودتای ۵۳ طی یک دهه ساخته شده و محصول مشترک ایران، انگلیس و آمریکاست. تقی امیرانی در یادداشتی پیرامون ساخت این فیلم می‌گوید:«از « ژان لوک گدار» نقل است که این شما نیستید که فیلم را می‌سازید، این فیلم است که شما را می‌سازد. این جمله دست‌کم در مورد من و فیلم‌ام «کودتای ۵۳» طی یک دهه روند پُر پیچ‌وخم ساختنش صدق می‌کند.»