دستمایه چندلر، روایت هاکس

سعید مروتی- روزنامه نگار و منتقد فیلم

 مؤسسه فیلم بریتانیا کنار نگهداری و ترمیم فیلم‌های کلاسیک مجموعه کتاب‌هایی درباره فیلم‌های مهم تاریخ سینما تدوین و منتشر کرده که انتشارات هرمس تعدادی از این تک نگاری فیلم‌ها (از جمله هفت، ماجرای نیمروز، راننده تاکسی و مرد مرده) را به ترجمه محمد شهبا منتشر کرده است و حالا چند سالی است انتشارات علمی فرهنگی با عنوان مجموعه خوانش فیلم، راه هرمس را ادامه می‌دهد. «خواب ابدی» نوشته دیوید تامسن یکی از بهترین‌های این مجموعه است. تحلیلی جزئی نگر و دقیق بر فیلمی که از مهم‌ترین فیلم‌های سازنده نامدارش است. خواب ابدی اقتباسی است از رمان ریموند چندلر که خوشبختانه به فارسی هم ترجمه شده است. خواب ابدی نخستین رمان چندلر است که در ۱۹۳۹ منتشر شد و هاکس فیلمی براساسش کارگردانی کرد که در ۱۹۴۶ روی پرده آمد؛ فیلمی پرفروش و موفق که فیلمنامه‌اش زیرنظر هاکس، توسط ویلیام فاکنر، لی برکت و ژول فرثمن نوشته شد و همیشه درباره شیوه اقتباس و به‌خصوص باز نشدن یکی از مهم‌ترین گره‌های فیلم(اینکه چه‌کسی مرتکب جنایت شده است) بحث‌و‌نظرهایی میان منتقدان وجود داشته است. صحبت‌های رندانه هاکس هم که در گفت‌وگویی اعلام کرد اساسا رمان چندلر را به درستی درک نکرده است فقط بر ابهامات ماجرا اضافه کرد؛ فیلمی که از اوایل دهه 40 در دستور تولید قرار گرفت و بعد از تمام‌شدن فیلمبرداری نزدیک به 2 سال پشت خط اکران ماند و در نهایت، هم در گیشه موفق شد و هم زوج بازیگرش (همفری بوگارت و لورن باکال) عاقبت به خیر شدند و با هم ازدواج کردند. فیلم هم به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین آثار سینمای گانگستری همیشه مورد تأکید و توجه بوده است.

فیلمی که می‌خواهید محو تماشایش شوید
شنبه‌ای در سال۱۹۶۱، 3سانس متوالی به تماشای خواب ابدی نشستم. از سالن سینمای ملی که به نخستین فصل نمایش فیلم‌های هاکس اختصاص یافته بود بیرون می آمدم و به صف سانس بعدی می‌پیوستم. گویی این فیلم یکی از وسایل تفریحی مهیج شهر بازی بود. از آن زمان تاکنون دهه‌هاست که خواب ابدی هوارد هاکس را فیلم محبوب خود می‌دانم. یا اگر این سخن کاملا درست نباشد، قطعا سرگرم‌کننده ترین، غنی ترین، متکی به نفس‌ترین و آرام بخش‌ترین آنها بوده است. فیلمی است که می‌خواهید محو تماشایش شوید، همانطور که بوگارت و باکال در ماشین کوچکشان صرفا به یکدیگر می‌نگرند و دلجویی می‌کنند و بیرون از ماشین، موسیقی و تقدیر مانند توفانی اوج می‌گیرد. از نظر من خواب ابدی به نوعی همیشه مفرح‌ترین فیلم بوده است؛ در عین رهاشدگی بسیار کنترل شده است. تماشای آن مجال شعفی چون عاشق شدن را برای تماشاگر مهیا می‌کند.» تحلیل دیوید تامسن بر خواب ابدی با این مقدمه شروع می‌شود و تکلیف خواننده روشن می‌شود که نویسنده شیفته فیلم هاکس است. تامسن از متن شروع می‌کند، به حاشیه سرک می‌کشد و دوباره به متن بازمی گردد؛ حاشیه‌ای که تامسن به آن می‌پردازد هم البته بخشی از متن است. مجموعه اطلاعاتی که او از مناسبات تولید و زیست شخصی هاکس ارائه می‌دهد در خدمت تحلیل و واکاوی اثر و رسیدن به درکی عمیق‌تر از فیلم خواب ابدی است؛ بنابراین آنچه نویسنده از زندگی و روابط شخصی هاکس به‌دست می‌دهد اطلاعات خاله زنکی و زرد نیست و یاری رسان درک عظمت مولفی است که از زیست شخصی در خدمت اثر الهام می‌گیرد و حتی نقطه ضعف‌های زندگی را در اثری که خلق می‌کند به نقطه قوت تبدیل می‌کند. کاری که فقط از عهده مولفی بزرگ بر می‌آید؛ از هوارد هاکس. براساس تحلیل تامسن اگر برخلاف رمان چندلر تصویر زنان پررنگ‌تر و جلوه گرایانه‌تر است این از حاشیه‌های تولید و زندگی کارگردان می‌آید. برای هاکس رمان چندلر فقط یک دستمایه بوده تا سناریست‌ها زیرنظر او نسخه‌ای مطلوب به لحاظ شخصی و مقبول به لحاظ عمومی(فیلم باید بفروشد) از کار درآید.

بوگارت و باکال، شیفته یکدیگر
فیلیپ مارلو، کارآگاه خصوصی قصد دارد معمای مردی را که قصد اخاذی از دختری جوان دارد کشف کند‌. این شروع خواب ابدی است‌‌. آغازی برای رسیدن به موقعیت‌های دلخواه هاکسی و ترسیم قهرمان مرد کمی سرد و تلخ و خوددار و در عین حال واجد ظرافت و طنز و خلق زنی قدرتمند و جذاب‌. نقش کارآگاه را بوگارت و نقش زن را باکال بازی کرده است. زوجی که پیش از خواب ابدی در «داشتن و نداشتن» نقش زوج عاشق را برای هاکس بازی کرده بودند. در فاصله ساخت داشتن و نداشتن و خواب ابدی بوگارت و باکال شیفته یکدیگر شدند و این موضوع برای هاکس که کاشف باکال بود، رضایتبخش نبود. همانطور که ازدواج بوگارت و باکال با استقبال هاکی مواجه نشد. تصویری که از زن‌های محوری خواب ابدی، ویوین (لورن باکال) و ‌کارمن (مارتا ویکرز) می‌بینیم با آنچه تامسن از زن‌های زندگی هاکس ارائه می‌دهد، حکم چیدن قطعات پازل برای یافتن معمایی را دارد که کشفش به فیلم معنایی مضاعف می‌بخشد. اینکه هاکس در زندگی شخصی مرد قابل اعتمادی نبوده در فیلم‌ها به شکلی پیچیده به مجموعه‌ای از موقعیت‌ها، میزانسن و گفتارهایی هوشمندانه انجامیده و بیان کنایی شخصیت‌ها از شخصیت خالقی که پشت دوربین همه‌‌چیز را تحت کنترل داشته، حاصل می‌شده‌است‌.

همچنان به هاکس، کارش و ژست‌هایش عشق می‌ورزم
دیوید تامسن در تحلیل مفصل و خواندنی‌اش به درستی توضیح می‌دهد که چگونه رمان چندلر، نویسنده مرد ساده و اخلاق مدار در دستان هوارد هاکس رند، صرفا دستمایه‌ای است برای رسیدن به آنچه کارگردان مجموعه‌ای از صحنه‌های باحال و سرگرم‌کننده توصیفش می‌کند. اینکه اگر صحنه‌ها به اندازه کافی سرگرم‌کننده و جذاب از کار درآید می‌شود روایت را هم زیاد جدی نگرفت. می‌شود فیلم معمایی ساخت ولی معمای اصلی را در نهایت حل نکرد. وفادار ماندن به رمان هم اهمیتی برای هاکس ندارد و بعد از اکران موفقیت چنان گسترده است که چندلر هم انتقادی از فیلم نمی‌کند. اینکه هاکس به لحاظ اخلاقی مورد تأیید تامسن نیست ولی فیلمش شاهکاری نوآورانه محسوب می‌شود هم در فراز پایانی کتاب با فصاحت تمام و قدری عذاب وجدان ذکر شده است: «حالا موضع من در قبال این سرگرم کننده‌ترین فیلم و کارگردان نسبتا شرور اما فریبنده آن چیست؟ من کوشیده‌ام مسیری را دنبال کنم که طی آن خیال‌پردازی، بازی‌های قدرت و ترفندها بر ساخت فیلم تأثیر گذاشته است. دلیل نپرداختن من به عزت نفس سختگیرانه هاکس همین است. او مردی موذی، دروغگو، گاهی بی‌رحم و محدود به هوش سبعانه خود بود، ولی آیا این نکته واقعا از شمایل رازگونه او به‌عنوان هنرمندی بزرگ پرده برمی‌دارد؟ شاید فیلمسازان پیچیده‌تر از این باشند. چیزهایی درباره خواب ابدی وجود دارد که باید ما را از لذت تماشای آن شرمنده کند و سردرگمی من در ۵۵سالگی بیش از آن چیزی است که در ۲۰سالگی از من انتظار می‌رفت. با وجود این من همچنان به هاکس، کارش، ژست‌هایش و شخصیت سینمایی‌اش عشق می‌ورزم...»

خواب ابدی

از مجموعه خوانش فیلم
نویسنده: دیوید تامسن
مترجم: نیکا خمسی
چاپ نخست: ۱۳۹۹
شمارگان: ۱۰۰۰ نسخه
ناشر: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
قیمت: ۱۵ هزار تومان