آب
مناظره‌های ضعیف، تأییدی بر تداوم ورشکستگی آبی
مصطفی فدایی‌فرد- مدیر اسبق طرح جامع آب کشور
بیش از یک‌دهه قبل، بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی مانند ناسا، وضعیت وخیم آب، خاک و محیطزیست ایران را براساس شواهد، آمار و اطلاعات ماهواره‌ای و علم نوین پیش‌بینی کردند و مدعی شدند تا چند دهه آینده، کشور ایران از شرایط خشک و نیمه‌خشک به کشوری با اقلیم بسیار خشک همانند عربستان تبدیل می‌شود.
همان‌زمان اما بازنشر این هشدارها توسط متخصصان، موجب نارضایتی برخی مسئولان شد. اما چند سال بعد در همان دهه، متخصصان کشور هشدارهای جدی برای وضعیت وخیم آب و خاک و محیط زیست را با عباراتی همانند «تنش آبی»، «کمبود آب» و «بحران آب» اعلام کردند، ولی باز هم این هشدارها توسط مسئولان نادیده گرفته شد.
در سال‌های اخیر اما به منظور نشان دادن عمیق بودن بحران آب در ایران از عبارت «ورشکستگی آبی» یعنی بازگشت‌ناپذیر بودن شرایط آبی کشور استفاده شد. بعدتر با هدف آشکار شدن عمق فاجعه محیط زیست در ایران، عبارت «زوال خاک» مورد استفاده قرار گرفت و بر وحشتناک‌تر بودن اثرات آن نسبت به ورشکستگی آبی تاکید شد. رئیس سازمان محیطزیست که خود در دهه‌های گذشته در رأس مدیریت منابع و مصارف آب و کشاورزی و محیطزیست قرار داشت و برخی او را متهم به ایجاد این شرایط می‌دانند و او را به پاسخگویی نسبت به عملکرد گذشته خود فرامی‌خوانند، در قامت یک مطالبه‌گر در پی یافتن مقصر و مسبب وضعیت زوال خاک و ورشکستگی آبی است.
رئیس سازمان حفاظت محیطزیست بر کوتاهی متخصصان آب کشور نیز تاکید دارد و نسبت به محو شدن ایران هشدار می‌دهد؛ گرچه جای امیدواری است که عیسی کلانتری عمق فاجعه محیط‌زیستی در ایران را دریافته است، اما بی‌توجهی نامزدهای ریاست‌جمهوری به ابربحران ورشکستگی آبی در ایران در مناظرات ریاست‌جمهوری بسیار ناامیدکننده است؛ در حالی که به نظر می‌رسد با توجه به وضعیت وخیم منابع آب، خاک و انرژی در ایران لازم است نامزدهای ریاست‌جمهوری1400 تاثیر سیاستهای کلان در ایجاد چنین وضعیتی را به نقد بگذارند.
همه‌گیری کرونا با وجود تمام بحران‌‌سازی‌ها و کشتار انسان‌ها و ایجاد شرایط بد اقتصادی و اجتماعی، تاثیر انکارناپذیری نیز بر بهبود وضعیت محیطزیست و پیشرفت تکنولوژی‌های سبز داشت. کم‌بارشی امسال نیز به‌رغم همه مشکلات و ناملایمات و سختی‌ها، باعث دست به‌کار شدن مسئولان و مدیران صنعت آب برای شناسایی ریشه مشکلات شد.
اکنون بسیاری از مسئولان کشور، مشکل اصلی را دریافته‌اند و به‌درستی بر نامناسب بودن سیاستهای کلان کشور در ایجاد وضعیت وخیم برای محیطزیست ایران تاکید دارند. عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیطزیست با دریافتن تهدید ناشی از ورشکستگی آبی و زوال خاک در روزهایی که نامزدهای ریاست‌جمهوری به تبلیغ دیدگاه‌ها و مواضع خود در ارتباط با آینده کشور تلاش می‌کردند، اعلام کرد: «بی‌اعتقادی سیاستمداران به توسعه پایدار باعث شده است ایران قربانی سیاستهای نامناسب کلان کشور شود.» او فهرستی از راه‌حل‌های مقابله با نابودی محیطزیست و عبور از ورشکستگی آبی را ارائه کرد و در هفته محیطزیست به رسانه‌ها گفت: «سیاستهای کلان کشور بدون توجه به بحران آب تدوین می‌شود. متخصصان باید بابت سکوت خود در برابر تاریخ پاسخگو باشند. خودکفایی باید ریشه‌کن شود. فشار بر منابع آب نابود کننده است و متخصصان در رابطه با بحران آب نباید سکوت کنند.»
نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری اگر در مناظره‌های انتخاباتی خود به این موارد توجه می‌کردند، شاید این امید ایجاد می‌شد که امکان عبور از ابربحران‌های محیط‌زیستی در آینده فراهم شود، اما متاسفانه هیچ‌یک از کاندیداها برنامه‌ای برای عبور از بحران‌های کلیدی محیطزیست ایران ارائه نکردند.
ایران کشوری غنی و ثروتمند است، ولی متاسفانه سیاستهای نامناسب کلان کشور باعث هدررفتن منابع مالی و باعث شده است بسیاری از برنامه ها و طرح‌ها در حفظ محیطزیست پیگیری نشده و معطل بمانند؛ طرح‌هایی مانند: آبخیزداری، آبخوانداری، تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی، آزادسازی حریم و بستر رودخانه‌ها و مسیل‌ها، سیلاب‌ها، دشت‌ها، تالاب‌ها، دریاها و دریاچه‌ها و ایجاد اشتغال غیر آب‌محور از جمله موضوعاتی است که در مدیریت منابع ایران مغفول ماند. پس لازم است در تخصیص بودجه و اعتبار از سهم سازمان‌ها و نهادهای بی‌اثر و غیرشفاف کاسته شود و بودجه آنها به طرح‌های توسعه پایدار اختصاص یابد.
عدم استفاده از ظرفیت‌های منحصر به فرد ایران برای ایجاد اشتغال غیر آب‌محور به منظور کاهش فشار بر منابع آب، خاک و محیطزیست و تداوم این بی‌توجهی می‌تواند شرایط سرزمینی را روز به روز وخیم‌تر کند، اما توسعه گردشگری خارجی می‌تواند بسیار تاثیرگذار باشد که برطرف نشدن محدودیت‌های خودساخته در این مسیر و نبود برنامه موثر، مانع بزرگ کسب درآمد سرشار از توسعه گردشگری خارجی است. نتیجه آن شده است که درآمد حاصل از صنعت گردشگری در بسیاری از کشورهایی که به لحاظ گردشگری ظرفیت‌های ایران را ندارند، چنان سرشار شود که آن کشورها نیازی به نابود کردن منابع آب و خاک و محیط زیست خود برای کسب درآمد نداشته باشند.
نبود تعامل موثر با جهان در دهه‌های گذشته علاوه بر آنکه هزینه‌های گزاف به ایران تحمیل کرده است، باعث به انحراف کشیده شدن بودجه و اعتبارات کشور و هدررفت منابع مالی شد؛ تا جایی که حتی مانع ظرفیت‌سازی بین‌المللی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی در طرح‌ها و برنامه‌های متعدد از جمله حفظ محیطزیست شده است. در این شرایط بی‌توجهی به فرهنگسازی در ارجح دانستن منافع ملی بر منافع شخصی و عدم پاسخگویی مسئولان نسبت به عملکرد مدیریتی خود، منجر به بهره‌برداری نابخردانه از منابع آب، خاک و محیطزیست کشور شده است. پس لازم است با اصلاح سیاستهای کلان کشور، سرعت زوال آب، خاک و محیطزیست کاهش یابد تا از محو شدن ایران به تعبیر رئیس سازمان حفاظت محیطزیست جلوگیری شود؛ چون بدون اصلاح سیاستهای کلان، برنامه‌های بدون پشتوانه علمی نامزدهای ریاست جمهوری نیز نقش بر آب خواهد شد.
