گوانتاناموی اروپا در سوریه

سمانه معظمی-روزنامه‌نگار

رسیدگی به وضعیت زنان اروپایی که در گذشته به داعش پیوسته بودند و حالا همراه فرزندانشان در کمپ‌های سوریه به‌سر می‌برند، تبدیل به یکی از چالش‌های کشورهای این قاره شده‌ است. 2سال از زمانی که خلافت خودخوانده داعش مجبور به عقب‌نشینی از قلمروی خود در سوریه شد، می‌گذرد؛ از آن زمان خیلی از اعضا و بازماندگان این گروه که دستگیر شدند، در مناطق مرزی شمال این کشور ازجمله 2کمپ «الهول» و «روج» زندانی هستند. حدود 10هزار نفر از 60هزار نفری که در این کمپ‌ها زندگی می‌کنند، از اعضای سابق داعش هستند؛ ازجمله بیش از 200زن از 11کشور اروپایی و 650کودک همراه آنها.
به نوشته روزنامه نیویورک تایمز، دولت‌های اروپایی در ماه‌های گذشته شاهد فشارهای داخلی و بین‌المللی برای بازگرداندن شهروندان خود به‌ویژه زنان از کمپ‌های سوریه و محاکمه قانونی آنها هستند. موضوعی که موجب تعلل این کشورها شده، نگرانی از مسائل امنیتی و احتمال حمله‌های تروریستی است. اما خیلی از فعالان حقوق بشر و مقام‌های اطلاعاتی می‌گویند که بی‌تفاوتی کشورها نسبت به سرنوشت شهروندانشان، نقض آشکار حقوق بشر است و رها‌کردن آنان در سوریه خطرات بیشتری به‌دنبال خواهد داشت؛ ازجمله پیوستن دوباره به گروه‌های تروریستی. خیلی از منابع، کمپ الهول را که هنوز خیلی از ساکنان آن به اعتقادات افراطی‌شان پایبند هستند، «خلافت کوچک» توصیف می‌کنند.
برخلاف کشورهای اروپایی، کشورهایی مانند آمریکا، ترکیه و قزاقستان ازجمله کشورهایی هستند که خیلی از شهروندان خود را از سوریه منتقل کردند، آنها را مورد محاکمه قرار دادند و حتی در برخی موارد دوباره به اجتماع بازگرداندند. کریس هارنیش، یکی از مقامات سابق وزارت خارجه آمریکا که برنامه بازگشت آمریکایی‌هایی که به داعش پیوسته بودند را در سال‌های 2019و 2020سازماندهی کرد، می‌گوید: «اروپا سال‌هاست که آمریکا را به‌دلیل زندان گوانتانامو مورد انتقاد قرار داده است، اما حالا خودشان یک گوانتانامو در سوریه دارند».

وضعیت کودکان
مدافعان حقوق بشر با توجه به اینکه زنان و کودکان ساکن در کمپ‌های سوریه بدون طی‌کردن روند قانونی و تشکیل دادگاه در شرایط نامناسب و بدون دسترسی به امکانات اولیه به‌سر می‌برند، خواستار رسیدگی فوری به وضعیت آنها هستند. این گروه معتقدند که در این میان کودکان، هیچ گناهی مرتکب نشده‌اند اما بیشتر آنها از بیماری و سوء‌تغذیه رنج می‌برند و مورد سوءاستفاده قرار گرفته‌اند. تا به حال صدها کودک در این کمپ‌ها جان خود را از دست داده‌اند.
نگرانی دیگر درباره پسران نوجوان است که وقتی کوچک‌تر بودند تجربه حضور در مناطق تحت کنترل داعش همراه با مادران اروپایی‌شان را داشته‌اند. از نظر کارشناسان، این گروه بیشتر در معرض خطر افتادن در دام رادیکالیسم قرار دارند. مخصوصا که کشورهای اروپایی که تصمیم به پذیرش تعدادی از کودکان گرفته‌اند، ترجیح می‌دهند آنها که کم‌سن و‌ سال‌تر هستند را برگردانند. از سوی دیگر، عده‌ای هم معتقدند  که برخی از زنانی که در کمپ‌های سوریه هستند نیز بی‌گناه هستند، زیرا خیلی از آنها قاچاق شده‌اند و به اجبار تن به ازدواج با نیروهای داعش داده‌اند.

محاکمه در سوریه
بسیاری از کشورهای اروپایی می‌گویند که آنها تعهد قانونی برای کمک به شهروندانشان در این کمپ‌ها  را ندارند و افرادی که به داعش پیوسته‌اند باید در عراق و سوریه محاکمه شوند. کمپ‌های شمال سوریه تحت کنترل نیروهای کرد هستند. کردها معتقدند که حفظ امنیت کمپ‌ها با توجه به حضور افرادی که سابقه فعالیت نظامی دارند، کار دشواری است و بارها از کشورها خواستار بازگرداندن شهروندانشان یا تشکیل دادگاه‌ بین‌المللی برای رسیدگی به وضعیت آنها شده‌اند. نیروهای کرد تا به حال زنان را به‌دلیل مبهم‌بودن نقش‌شان در حکومت داعش مورد محاکمه قرار نداده‌اند. با این حال از آنجا که حکومت کردهای سوریه از نظر بین‌المللی به‌رسمیت شناخته نمی‌شود، برپا شدن هر نوع محاکمه‌ای در این منطقه نیز نمی‌تواند به بهتر‌شدن شرایط کمک کند.

واکنش متفاوت کشورها 
درحالی‌که بسیاری از کشورهای اروپایی زیر بار پذیرش شهروندان خود که به داعش پیوسته‌اند، نمی‌روند، برخی دیگر مانند بلژیک و فنلاند قصد دارند به توصیه کارشناسان که معتقدند برگرداندن این افراد تصمیم بهتری است، عمل کنند. بلژیک بعد از اینکه سرویس‌های اطلاعاتی این کشور گزارش دادند داعش دوباره در حال جذب نیرو از داخل کمپ‌هاست، اعلام کرد که 13زن و 27فرزند آنها را طی ماه‌های آینده به بروکسل برمی‌گرداند. هر زنی که می‌خواهد به بلژیک برگردد باید ثابت کند که از ایدئولوژی داعش فاصله گرفته و قصد ندارد هیچ آسیبی به این کشور وارد کند.
مقامات دانمارک نیز در ‌ماه جاری میلادی اعلام کردند که 3زن و 14کودک را برمی‌گردانند. آلمان و فنلاند هم اواخر پاییز سال گذشته 5زن و 18کودک را به خاک خود منتقل کردند. یکی از مقامات وزارت خارجه آلمان همچنین اعلام کرده این کشور درنظر دارد تا پذیرش کودکانی که مادرانشان ملیت این کشور را دارند، سرعت ببخشد. هلند و سوئد گفته‌اند که ممکن است کودکان را بپذیرند، اما مادرانشان را نه. جوسی تانر، یک دیپلمات فنلاندی که مسئول هماهنگی بازگرداندن فنلاندی‌ها از کمپ‌های سوریه است، می‌گوید: «ما باید آنها را هرچه سریع‌تر برگردانیم. اگر ما از زیر بار مسئولیت شانه خالی کنیم، مشکلات حل نمی‌شود». با این حال، برخی کشورهای اروپایی این رویه را عملی غیرممکن می‌دانند. انگلیس شهروندی این کشور را از حدود 20زنی که به داعش پیوسته بودند، سلب کرده است. هرچند نمایندگان محافظه‌کار مجلس انگلیس خواستار بازگرداندن برخی شهروندان این کشور شده‌اند. آنها معتقدند که محاکمه‌کردن این افراد داخل انگلیس مطمئن‌تر از رها‌کردن آنها در کمپ‌هاست.
فرانسه بین کشورهای اروپایی بیشترین شهروندان را در کمپ‌ها و زندان‌های سوریه و عراق دارد. با این حال این کشور مخالف برگرداندن افرادی است که به گروه‌های جهادی پیوسته‌اند. مقامات فرانسه اوایل سال 2019تصمیم گرفته بودند که 160نفر را برگردانند، اما بعد از مدتی پشیمان شدند. اگرچه فرانسه تاکنون 35کودک را به‌صورت موردی از این کمپ‌ها منتقل کرده، اما 100زن فرانسوی و 200کودک آنها همچنان در خاک سوریه هستند. این رویکرد فرانسه اعتراض‌های گسترده‌ای را به‌دنبال داشته است؛ والدین یک زن فرانسوی برای بازگرداندن او و فرزندانش علیه دولت در دادگاه حقوق بشر اروپا پرونده تشکیل داده‌اند. 3وکیل فرانسوی نیز خواستار رسیدگی به این موضوع در دیوان کیفری بین‌المللی (لاهه) شده‌اند. حتی برخی از زنان حاضر در کمپ‌ها دست به اعتصاب غذا زده‌اند.