گیاهان بومی به جای چمن

زهرا کریمی- خبر‌نگار

  مدیریت شهری تهران تلاش می‌کند با استفاده از ظرفیت‌های دانشگاهی و ایده‌های جدید، میزان مصرف آب در شهرداری به‌ویژه در حوزه فضای سبز را کاهش دهد؛ ایده‌هایی که بعضا از اقدامات موفق دیگر شهرهای جهان هم الگوبرداری شده‌اند. نمونه‌اش اشتوتگارت آلمان است؛ چراکه طی سال‌های اخیر سرانه فضای سبز در این شهر با روش‌هایی نوین به‌خصوص برای آبیاری و گیاهان کم‌آبخواه به طرز قابل‌توجهی افزایش یافته است. نکته جالب ماجرا اینجاست که بررسی‌ها نشان می‌دهد توسعه فضای سبز سبب شده تا سطح استرس شهروندان اشتوتگارت، در میان تمامی کلانشهرهای دنیا کمترین باشد. به همین‌خاطر است که این شهر پیشرفته آلمان برای چندمین سال پیاپی در صدر فهرست پایین سطح استرس  قرار می‌گیرد. البته همانطور که شهردار این شهر گفته فاکتورهای دیگری مثل اختصاص فضاهای بیشتر به افراد به جای خودروها، توسعه حمل‌ونقل عمومی و هوشمندسازی طبق یک‌برنامه 15ساله در این موفقیت تأثیرگذار بوده است. اما اینکه فضای سبز چقدر در افزایش نشاط شهری و کاهش استرس به‌خصوص در شرایط کرونایی تأثیرگذار است می‌توان به برن پایتخت سوئیس هم اشاره کرد؛ شهری که به‌عنوان زیباترین فضاهای سبز ازجمله کشورهای کم استرس است. در فهرست مربوط به سال 2020اما شهر تهران نه به‌دلیل کمبود سرانه فضای سبز موجود در آن بلکه به لحاظ حمل‌ونقل عمومی شهری پر استرس نام برده شده است. خوشبختانه تهران با بیش از 2 هزار و 300پارک و بوستان جنگلی و اجرای توسعه فضای سبز در معابر، میادین، حاشیه بزرگراه‌ها و خیابان‌های شهر، سرانه فضای سبز مناسبی پیدا کرده است. اگرچه طی دهه‌های 70و 80بسیاری از باغات فدای تامین منابع مالی و سوداگری شده‌اند و جایشان برج‌ها و مجتمع‌های مسکونی و تجاری سربرآوردند. با این حال سرانه فضای سبز شهر تهران که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، حدود یک مترمربع برای هر نفر بوده اما در پایان سال 1399به ازای هر نفر با توجه به سرشماری رسمی نفوس و مسکن شهر تهران در سال 1395بالغ بر ۱۶متر و ۴۲سانتی‌متر است که از استاندارد تعیین شده قانون هوای پاک در سال 1396که استاندارد سرانه فضای سبز را در شهرهای با جمعیت بالاتر از 200 هزار نفر ۱۵مترمربع اعلام کرده، بیشتر است. در این میان، شهرداری تهران در پی تفاهم با وزارت نیرو و احداث تصفیه‌خانه‌های جدید، میزان استفاده از پساب حاصل از فاضلاب برای آبیاری فضای سبز شهر را افزایش داده است. از آن طرف، ایده‌ها و تفاهم‌هایی نو هم در دستور کار قرار گرفته؛ به‌گونه‌ای که در یک‌مورد امروز تفاهمنامه همکاری میان شهرداری و دانشگاه تهران (باغ موزه علم دانشگاه تهران و باغ گیاهشناسی تهران) به امضا خواهد رسید.

 درختچه‌های کوچک به جای چمن
براساس برنامه پنج‌ساله سوم شهری که به نقشه راه شهرداری برای شهر تهران در شورای شهر به تصویب رسیده است، باید تا پایان سال 1402سرانه فضای سبز شهر تهران به ۱۶متر و ۶۶سانتی‌متر افزایش یابد.
با این حال، تهران به‌عنوان پایتخت و مهم‌ترین شهر کشور از لحاظ سیاسی و اقتصادی در سال‌های اخیر تحت‌تأثیر پدیده تغییر اقلیم، مهاجرت جمعیت، کاهش نزولات جوی، اجرای پروژه‌های کلان آبی نظیر اجرای شبکه فاضلاب شهری و... با بحران آب مواجه شده است. مدیران شهری در سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران برای مدیریت مصرف آب و کاهش وابستگی فضای سبز به آب شرب، راهکارهایی با حفظ و صیانت از محیط‌زیست و سبزینگی شهر به‌کار گرفته‌اند؛ چه بسا همانطور که گفته شد در این راستا شهرداری تهران تفاهمنامه‌ای با وزارت نیرو امضا کرد تا در افق سال 1410برای آبیاری فضای سبز شهری 120میلیون مترمکعب پساب حاصل از تصفیه فاضلاب در سال در اختیار شهرداری تهران قرار گیرد که به‌معنای افزایش ۲۰برابری استفاده از پساب است.
همچنین جایگزینی پوشش گیاهی بومی و مقاوم در برابر کم‌آبی به جای چمن‌کاری در بوستان‌ها و فضای سبز از دیگر برنامه‌ها در راستای مقابله با کم‌آبی و خشکسالی بوده است اما به‌گفته رئیس کمیته محیط‌زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران اجرای این طرح پیشرفت چندان چشمگیری نداشته است؛ هر چند در برخی از مناطق تهران با توجه به رویکرد تحقیقاتی، کاشت برخی گیاهان بومی با مصرف کمتر آب را آغاز کرده‌اند و این می‌تواند راندمان آب مصرفی را کاهش دهد. سیدآرش حسینی‌میلانی در گفت‌وگو با همشهری به استفاده پوشش گیاهی در تهران قدیم اشاره کرد و گفت: «استفاده از پوشش گیاهی چمن یک فرهنگ وارداتی از فرنگ است که به مزاج ناصرالدین شاه قاجار در سفرهایش به فرنگ خوش آمده بود و برای نخستین بار استفاده از چمن در کاخ گلستان انجام شد و به مرور به‌دلیل نمای سبزی که داشت در سال‌های بعد در بوستان‌های شهری تهران مورد استفاده قرار گرفت؛ به‌گونه‌ای که باغ ایرانی نمونه‌ای از باغ‌هایی است که بعدها چمن‌کاری شد. در واقع، استفاده از چمن، مناسب مناطقی است که تراکم بارش بالایی دارند. اما تهران از مناطق نیمه‌خشک به شمار می‌آید و پوشش گیاهی خاص خودش را می‌طلبد که مصرف آب آنها کم باشد. در برنامه سوم، این طرح به‌طور جدی پیگیری شده و طی 4 سالی که کاشت چمن ممنوع شد، از درختچه‌های کوچک کاشت صورت گرفته است. اقدام مهم دیگر که در این راستا انجام شده است، راه‌اندازی ایستگاه تحقیقاتی فضای سبز بوستان آزادگان در سال 1398در 5هکتار با پیگیری شورای شهر است. این مرکز تحقیقاتی تجهیز شده و مطالعات تحقیقاتی درباره جایگزینی پوشش گیاهی متناسب با اکوسیستم تهران به جای چمن آغاز شده است. خوشبختانه سایر شهرهای ایران مانند اصفهان و یزد هم این تحقیقات را با توجه به نوع آب و هوا و اقلیم‌شان آغاز کرده‌اند.» حسینی‌میلانی به راه‌اندازی و ساخت اکو پارک (باغ اکولوژیک) در بوستان ولایت اشاره کرد و گفت: «اقدام دیگری که می‌تواند کمک شایانی به این موضوع داشته باشد، ساخت اکوپارک در بوستان ولایت با مساحت حدود ۲۰هکتار است. چمن به لحاظ چشم‌نوازی بین آحاد مردم دارای محبوبیت است و جایگزین کردن پوشش گیاهی دیگری به جای چمن کمی زمان‌بر است. راهکار مهم دیگر برای کاهش مصرف آب به کارگیری کنتورهای هوشمند برای مقدار و زمان آبیاری در فضای سبز است. به‌زودی با نصب این کنتورها به روی همه چاه‌های تهران نظارت جدی‌تری صورت خواهد گرفت.»

راهکارهایی برای پایداری فضای سبز تهران
علی‌محمد مختاری، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران هم به 2 مشکل اساسی در پایداری فضای سبز شهر تهران اشاره کرد و گفت: «مشکل بحران کم آبی و سپس مشکل تغییر اقلیم شهر تهران ازجمله مشکلات در این امر است که می‌بایست اقدامات لازم را درباره این 2 مشکل اساسی به‌کار بگیریم تا به نتایج مطلوبی برسیم. مهم‌ترین موارد شامل به‌کارگیری تشتک آبگیری، استفاده از سوپر جاذب‌های طبی، کاشت پایه‌های مقاوم گیاهی، تولید پایه‌های مقاوم به کم‌آبی، گونه‌های بومی دارای نیاز کم‌آبی، مقاوم و سازگار با شرایط آب و هوایی تهران جایگزین گونه‌های پرمصرف، ممنوعیت کاشت چمن جدید، کاهش سطوح چمنکاری قبلی از طریق جایگزینی با درخت، درختچه و گیاهان پوشش کم‌آب دوست و رعایت ساعات آبیاری در شبانه روز است.  
مختاری گفت: «تا قبل از سال 1365آبیاری کل فضای سبز شهر تهران با آب شرب انجام می‌شد و هم‌اکنون براساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده کل فضای سبز درون‌شهری و برون‌شهری تهران با آب خام از طریق پساب تصفیه شده فاضلاب، رواناب‌های سطحی، قنوات و چاه‌ها آبیاری می‌شوند. به‌منظور افزایش راندمان آبیاری و جلوگیری از هدررفت آب طرح‌های ویژه‌ای در دست اقدام است. ازجمله این اقدامات اجرای سیستم آبیاری تحت فشار برای آبیاری فضای سبز در شهر تهران است که براساس آن هم‌اکنون بیش از 65درصد از فضای سبز شهر تهران از طریق سیستم‌های مکانیزه، آبیاری می‌شوند. هر ساله نیز براساس برنامه پنج‌ساله شهرداری تهران باید درصدی به آن افزوده شود. ضمن آنکه اقدامات دیگری مانند ایجاد بیش از 645مخزن ذخیره آب اضطراری از نزولات جوی برای آبیاری فضای سبز با گنجایش بیش از یک میلیون مترمکعب برای مواقع ضروری به‌منظور آبیاری فضای سبز احداث شده و سالانه نیز این میزان افزایش می‌یابد. اقدام دیگر اجرای بخشنامه ساعات مجاز آبیاری فضای سبز است که به‌صورت دستورالعمل هر ساله با توجه به وضعیت آب و هوایی و شدت گرمای هوا به مناطق ابلاغ می‌شود و براساس آن مناطق موظفند صرفا در ساعات خنک روز خصوصا در شب‌ها نسبت به آبیاری فضای سبز اقدام کنند. ترمیم و ساماندهی تاسیسات آبیاری و انتقال آب نیز به‌صورت مستمر مورد پایش و بازبینی قرار گرفته تا درصورت مشکل در اسرع زمان ترمیم شود. استفاده از پساب تصفیه شده فاضلاب و استفاده از تصفیه خانه‌های لوکال (محلی) روی رواناب‌های سطحی نیز جزو اولویت‌های فضای سبز است.» 

مکث
فرانکنیا، دایکوندرا و لیزماکیا کشت می‌شوند
جلوگیری از کاشت گونه‌های پرنیاز آبیاری مانند چمن در شهر تهران از 4 سال پیش آغاز شده است. بر همین اساس، کاشت چمن در تهران ممنوع بوده و هم‌اکنون نیز در طراحی بوستان‌های جدید و فضای سبز معابر از گونه‌های جایگزین دیگر همچون شبدر، فرانکنیا، دایکوندرا، لیزماکیا و... استفاده می‌شود. ازجمله نمونه‌های بارز این اقدام را می‌توان در بوستان پدر (باغ عبقری) در منطقه 2و بوستان سلیمانیه (باغ وثوق‌الدوله) در منطقه 14ملاحظه کرد. از سوی دیگر در واکاری و ترمیم گونه‌های آسیب دیده فضای سبز از گونه‌های مقاوم استفاده می‌شود. مختاری در این رابطه گفت: «مرکزی تحقیقاتی توسط سازمان بوستان‌ها در قطعه زمینی 5هکتاری در جنوب شهر تهران گشایش یافته که درخصوص گونه‌های مقاوم درختی و درختچه‌ای مقاوم و سازگار با شرایط آب و هوایی شهر تهران تحقیق می‌کنند. نتایج حاصل نیز برای اجرا و کاشت گونه‌های مقاوم در مناطق شهر تهران ابلاغ می‌شود.»