حذف ایل‌راه‌ها؛ زمینه‌ساز نابودی عرصه‌های طبیعی
سیدمحمد فخار- خبر‌نگار
ایل‌راه‌ها، این رگ‌های اتصال ییلاق و قشلاق که روزگاری تا هزاران کیلومتر طول داشتند، این روزها با تهدید گسترده روبه‌رو هستند و نابودی آنها نبض کوچ و حیات عشایر کشور و محیط‌زیست را به خطر انداخته است. تخریب ایل‌راه‌ها به‌علت خشکسالی که به حذف و خشکی مراتع منجر شده، می‌تواند وضعیتی ایجاد کند که کوچ عشایر زودهنگام یا دیرهنگام انجام شود و این موضوع مشکلات متعدد برای زندگی ایل‌های عشایری کشور ایجاد می‌کند.
عشایر کوچ‌نشین حافظان مهم محیط‌زیست هستند. آنها در خط مقدم حفاظت و حراست از محیط‌زیست قرار دارند و می‌توانند نقش مهمی در حفظ گونه‌های جانوری و حتی احیای پوشش گیاهی در مسیر کوچ داشته باشند. عشایر ایران با استفاده از تجربه کوچ همچنین کمک زیادی به حفظ عرصه‌های طبیعی و گونه‌های جانوری و گیاهی داشته‌اند. آنها به‌علت ارتباط مستقیم با طبیعت، بیشترین آسیب را درصورت طغیان آفات و امراض طبیعی متحمل می‌شوند و به همین دلیل است که باید در حفظ گونه‌های جانوری و گیاهی محل زندگی‌شان کوشا باشند. کارشناسان محیط‌زیست معتقدند منافع متقابل عشایر و محیط‌زیست مکمل یکدیگر و موجب حفاظت مؤثر از محیط‌زیست و رویشگاه‌های طبیعی است.
اما تخریب و نابودی ایل‌راه‌ها که مسیر مداوم کوچ عشایر از سده‌های گذشته در ایران بود، علاوه بر تأثیر مستقیم بر زیست عشایر کوچ‌رو حفاظت از مراتع و احیای همیشگی رویشگاه‌ها توسط عشایر را با مشکل مواجه و برخی زیستگاه‌ها را از حالت امن خارج کرده است.
خشکسالی، ویلاسازی و جاده‌کشی؛ عوامل نابودی ایل‌راه
دامون شش‌بلوکی، پژوهشگر فرهنگ و زیست عشایری که خود از ایل قشقایی است، در گفت‌وگو با همشهری از شرایط سخت کوچ عشایر کشور بر اثر تخریب ایل‌راه‌ها و تأثیر نابودی ایل‌راه بر محیط‌زیست و منابع طبیعی سخن گفته است.
شش‌بلوکی با اشاره به تنوع اقلیمی فوق‌العاده موجود در فلات ایران که موجب شده است همیشه درصدی از ساکنان ایران به‌صورت عشایری زندگی کنند گفت: تا یک قرن گذشته عمده دا‌مپروری‌ها با محوریت آنها صورت می‌گرفته است. از بعد سیاسی نیز همیشه در دوره‌های مختلف حکومت‌های مرکزی سعی بر یکجانشین کردن عشایر داشتند.
این پژوهشگر زیست و فرهنگ عشایری کشور اعلام کرد: عشایر مردمانی‌اند که فقط مولد هستند و مصرف بسیار ناچیز دارند. حتی سوخت و پلاستیک مصرف نمی‌کنند و زندگی‌شان با طبیعت و محیط‌زیست عجین است. همه مصارف خود را خود تامین می‌کنند و تامین‌کننده اقلام حیاتی برای زندگی مردم کشور نیز هستند. بدین‌ترتیب تداوم حیات ایلیاتی‌ها باید اهمیت فراوان داشته باشد و حمایت از بخش دامپروری، تولید صنایع‌دستی و فرش در این بخش توجه بسیار می‌طلبد.
حیات ایل در کوچ است و اگر ایل یکجانشین شود نه‌تنها زندگی عشایری که موضوع حفاظت از طبیعت و احیای آن نیز مختل خواهد شد.
دامون شش‌بلوکی درخصوص برآوردها در نابودی ایل‌راه‌ها و تبعات محیط‌زیستی این اقدام می‌گوید: در کشور ما تنوع اقلیمی بسیار بالاست. در استانی مثل فارس در فاصله 20دقیقه‌ای شهر شیراز و بعد از فاصله گرفتن از منطقه فیروزآباد و رسیدن به هادی‌آباد، برنج‌کاری می‌شود. با چند کیلومتر فاصله، باغات مرکبات را می‌توان در جهرم و داراب دید. در جنوب فیروزآباد و منطقه خنج، نخلستان‌ها قرار دارند. در عین حال جامعه کشاورزی و دامپروری با از بین رفتن مراتع و خشکسالی‌های انسان‌پایه که با زدن چاه‌های غیرمجاز شکل گرفت، تهدیدهای جدی برای تولیدات زراعی و دامی پدید آورد.
دامون شش‌بلوکی ادامه می‌دهد: ایلیاتی‌های قشقایی و بختیاری درست از همین مسیر ایل‌راه را طی می‌کنند که حدود 900کیلومتر طول دارد. در مسیر کوچ، گیاهان دارویی و گیاهان رنگرزی زیادی وجود داشت که توسط عشایر برداشت و بعد به سایر جوامع ارائه می‌شد. اما این گیاهان با خشکسالی‌ها، عملا به‌طور کامل از بین رفت. مناطق باغشهری و ویلایی نیز تهدید دیگری در مسیر ایل‌راه‌ها هستند که مسیر کوچ را عملا نابود کرده‌اند. در مسیر منطقه بویراحمد تا یاسوج دیگر راهی برای تردد عشایر وجود ندارد. حتی واگذاری مراتع از سوی منابع طبیعی به روستاییان نیز موجب افزایش کشاورزی در زمین‌هایی شد که از نظر منابع آب قابلیت کشاورزی نداشتند و حفر چاه‌های عمیق موجب خشکیدگی و نابودی مراتع اطراف ایل‌راه شد.
تخریب ایل‌راه‌ها و وضعیت وخیم کوچ
عشایر کشور سال‌هاست با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم می‌کنند و یکی از حادترین مشکلات سال‌های اخیر آنها، تخریب بخش عمده‌ای از ایل راه‌هاست. برای نمونه در استان همدان که پایه‌های اقتصادی‌اش بر کشاورزی، دامپروری و استخراج معادن بنا شده، شیوه دامداری بیشتر سنتی است و به‌علت تنوع آب و هوا و وجود مراتع وسیع و ییلاقی بودن منطقه برای عشایر دامداری از اهمیت خاصی برخوردار است. اگرچه تنوع آب و هوا و وجود مراتع وسیع و ییلاقی بودن منطقه برای عشایر دامدار اهمیت بالایی دارد اما مسیر تردد آنها بین ییلاق و قشلاق‌ها که سابقه هزاران ساله دارد، به‌طور کامل تخریب شده است.
حسن محمدی، مدیر امور عشایر استان همدان در گفت‌وگویی رادیویی اعلام کرد: بررسی ایلات و طوایف عشایر بیانگر آن است که ایلات ترکاشوند، ترک، جمور، شاهسون‌بغدادی، حسنوند و کرد در همدان حاضر می‌شوند که ایل ترکاشوند بیشترین جمعیت عشایری را در استان همدان دارد و در بین طوایف نیز یارمطاقلو، ظهرابی، نیازی، ملیجانی، مرشدی، رحمتی، سلیمانی، نظری، ابراهیمی میرزاجان، خزایی و ولیزاده در همدان دیده می‌شوند.
به‌گفته وی، متأسفانه تخریب صددرصدی ایل‌راه‌ها در استان همدان، عشایر را با خطرات بسیار روبه‌رو کرده است. این وضعیت باعث شده عشایر برای ورود به مناطق عشایرپذیر از هر مسیری تردد کنند و حتی از بزرگراه، جاده، خیابان، بیابان و مواردی از این دست عبور کنند. تردد از خیابان و جاده خطرات جانی به‌دنبال و احتمال تصادف و برخورد دام‌ها با خودروهای عبوری وجود دارد. حتی گاهی هنگام عبور عشایر از داخل روستاها نیز درگیری اجتماعی به‌وجود می‌آید. نکته دیگر تخریب مراتع است که خشکسالی آنها موجب شده تغذیه دام هنگام تردد عشایر، با بدترین شرایط مواجه شود. مشکل تامین آب برای عشایر نیز موضوع مسئله‌ساز دیگری است. هر ایل و طایفه عشایری برای ورود به استان همدان باید ۱۵۰ تا ۶۰۰کیلومتر مسیر طی کند و بیشترین آسیب از فقر مرتع را عشایر متحمل می‌شوند چراکه محل کسب درآمد عشایر، دامداری است و خشکسالی مراتع موجب می‌شود نرخ مرگ‌ومیر دام افزایش یابد و دام‌هایی که زنده می‌مانند نیز به‌دلیل تغذیه ناکافی طبعا فرآورده‌های آنها شامل گوشت، شیر و پشم بسیار اندک خواهد بود.
همچنین در استان تهران و شهر دماوند، از بین رفتن ایل‌راه‌ها مهم‌ترین مشکل امور عشایر دماوند است. این مسیرهای مهم در دماوند، به‌دلیل جاده‌سازی و ساخت‌وسازهای متعدد نابود شده‌اند. در شهرستان دماوند ۲۵۰خانوار بزرگ عشایر به‌صورت دائم سکونت دارند و همچنین حدود ۲۷۰خانوار عشایر مهمان نیز از شهرستان‌های پاکدشت، ورامین، قرچک، شهر ری و استان سمنان وارد منطقه می‌شوند. در عین حال طی سال‌های اخیر با ساخت‌وساز و جاده‌کشی در مسیرهای تقاطعی با ایل‌راه‌ها، مسیر ترددی کوچ با مشکلات متعدد ازجمله از بین رفتن مراتع مواجه شده است.
بدین‌ترتیب در مسیر تخریب ایل‌راه‌ها، خشکسالی، کوچ خودرویی، گرمای زودرس و عدم‌اجازه توقف به عشایر موجب تهدید کوچ‌روها می‌شود و باید برای این مهم به‌ویژه در بخش احیای مراتع اقدامات گسترده انجام شود.
