هنوز برای خرید واکسن دیر نشده است

درگیری بر سر واکسن کروناست. دولت‌ها در رقابتی نابرابر، در تلاش برای دسترسی بیشتر به واکسن و ریشه‌کنی بیماری در کشورهایشان هستند و در این وضعیت، سهم برخی بیشتر از دیگری است. قبلا وزارت بهداشت اعلام کرده بود 85 درصد واکسن جهان تنها در اختیار 8 کشور دنیا قرار دارد؛ موضوعی که واکسن را تبدیل به یک معضل جهانی کرده است. آمارها نشان می‌دهد، از آذر سال گذشته، بیش از 1.21 میلیارد دوز واکسن در جهان توزیع شده که بسیاری از کشورها از این توزیع بی‌نصیب مانده‌اند یا مثل ایران، محموله‌ها قطره‌چکانی می‌رسد. از سال گذشته که ماجرای خرید و واردات واکسن مطرح شده، تاکنون جز چند محموله اهدایی از چین و خریدهای نه چندان بالا از روسیه و سهم کوچکی از کوواکس و محموله نصف و نیمه‌ای از هند، واردات چندانی به کشور انجام نشده است. همه اینها در شرایطی است که از 21 بهمن سال گذشته که زمان آغاز رسمی واکسیناسیون در کشور بود، تاکنون یک میلیون و 548 هزار و 615 دوز واکسن تزریق شده؛ یعنی برای جمعیتی نزدیک به 800 هزار نفر. همه اینها در شرایطی است که تولیدات داخلی واکسن هم هنوز مراحل تست انسانی را از سر می‌گذرانند و به تولید انبوه نرسیده‌اند. در این شرایط، از گوشه وکنار زمزمه‌های تولید داروی کرونا به جای واکسن به گوش می‌رسد اما حالا تمرکز تنها بر واکسن است.
 چالش‌های واکسن کرونا و سیاست‌های دولت‌ها برای ایمن کردن جمعیت‌شان، موضوع گفت و گو با  نیما فاتح، پزشک و دانش آموخته مدیریت سلامت شد. او در گفت و گو با همشهری درباره واقعیت ریشه‌کنی بیماری با واکسن، سیاست و مدیریت کشورها در قطع زنجیره کرونا توضیح می‌دهد.

خبرهایی درباره تولید داروی کرونا به جای واکسن در برخی کشورها منتشر شده است، حتی در این زمینه چندی پیش شرکت فایزر هم در این‌باره خبری اعلام کرد، به اعتقاد شما، موضوع تولید جایگزینی برای واکسن در سطح جهان جدی است؟ و چه شرکت‌هایی در این‌باره فعالیت می‌کنند؟
با توجه به پیش‌بینی‌های انجام شده، برخی شرکت‌های داروسازی ادعا کرده‌اند که داروی خوراکی درمان کرونا را تا اواخر سال۲۰۲۱ تولید و به بازار عرضه می‌کنند که به‌نظر می‌رسد ادعای گزافی بیش نیست. هر چند این موضوع که داروها در چه فازی عمل می‌کنند همچنان جای بررسی دارد. با توجه به اینکه حدود یک سال و نیم از عمر کرونا در زندگی بشر نمی‌گذرد، نمی‌توان آن را به‌طور مثال با آنفلوآنزا مقایسه کرد که بیش از صد سال از عمر زندگی آن می‌گذرد و بشر تجربه ارزیابی، شناخت و بررسی راهکارهای مقابله با آن را  از سر گذرانده ‌است و همچنان هرساله درگیر دارو و واکسن جدید آنفلوآنزاست. در مورد واکسن کرونا با توجه به زمان اندکی که از شناخت، بررسی و ارزیابی آن می‌گذرد نمی‌توان ادعای ریشه‌کنی یا درمان کامل آن را مطرح کرد. واکسن در چنین مرحله‌ای به معنی پیشگیری کامل نیست، بلکه ابتلای خفیف به کرونا را ایجاد می‌کند که منجر به مرگ نمی‌شود. از این منظر باید دید داروی درمان کرونا چه هدفی  را دنبال می‌کند. آیا کمک به بیماران بدحال است یا پیشگیری از ابتلا؟ به‌‌طور کلی واکسن در کاهش میزان ابتلا و هزینه‌های درمان، همچنین هزینه‌های ناشی از آسیب‌های بیماری مثل مرگ، مؤثر است. دلیل مهم دیگر شیوع است، به این معنی که وقتی شیوع ادامه پیدا کند پتانسیل جهش ویروس بیشتر می‌شود و به همان اندازه میزان فرار ویروس از واکسن و دارو افزایش می‌یابد. به هر حال دارو یا واکسن برای گونه‌های مشخصی از ویروس طراحی می‌شود که اگر از شیوع جلوگیری نشود، امکان جهش در بدن انسان بالا رفته و با نمونه‌های متفاوتی از ویروس روبه‌رو خواهیم شد که مقابله با آن واکسن و داروهای جدید را الزام‌آور می‌کند. واکس و دارو هر 2 مکمل هم هستند و نمی‌توانند جای یکدیگر عمل کنند.
ما در ایران با بحران واکسیناسیون روبه‌رو هستیم و رسانه‌ها به‌طور مداوم به این موضوع می‌پردازند، با توجه به اینکه کشورهایی مثل فرانسه و آلمان هم در واکسیناسیون عملکرد موفقی نداشته‌اند، رسانه‌ها در دیگر کشورها، چگونه به دولت‌ها انتقاد می‌کنند؟
واکسیناسیون 2 حوزه دارد: یکی تامین و دیگری عرضه واکسن است. در هر 2 حوزه، سازمان بهداشت و درمان و سازمان مدیریت بحران همه کشورها در حال تجربه اتفاق جدیدی هستند. در بیشتر کشورها سازمان بهداشت و درمان، متولی بخش‌های درمانی است و سازمان‌های بزرگ‌تر متولی پیشگیری، اعمال محدودیت‌‌ها و قوانین منع شیوع هستند. سازمان‌هایی هم در داخل این مجموعه‌ها برای تامین و عرضه واکسن تشکیل شده است. در آمریکا، رئیس‌جمهور جدید (بایدن) از همان ابتدا بودجه‌ای را که ترامپ برای واکسن کوواکس قطع کرده بود، دوباره اختصاص داد. انجام واکسیناسیون را شتاب بخشید، بودجه‌های تولید واکسن، همچنین بودجه کرونا را افزایش داد؛ با این همه آمریکا به‌دلیل تأخیر در ورود به این حوزه‌ها در زمان ترامپ، ‌مورد انتقاد شدید کشورهای اروپایی قرار گرفت. این انتقادها البته درباره این نیست که چرا واکسن نداریم؟ بیشتر در این حوزه است که چرا زودتر واکسن تولید نشد، چرا به تعداد کافی وجود ندارد و یا چرا براساس اولویت‌بندی‌ها همه اقشار واکسینه نمی‌شود؟ چرا برای واکسن کودکان که محل شیوع و انتقال به بزرگسالان هستند اقدامی انجام نمی‌شود؟
 با توجه به ضعف عملکرد دولت در خرید واکسن و ورود بخش خصوصی به تامین آن، در ایران شاهد شکل‌گیری دوگانه واردات دولتی و بخش خصوصی هستیم، در کشورهای دیگر که در واکسیناسیون ضعیف عمل کرده‌اند چه اتفاقی افتاده است؟ آیا برای خرید واکسن پای بخش خصوصی به میان آمده است ؟
واقعیت این است که در هیچ جای دنیا در شرایط پاندمی، بخش خصوصی به حوزه عرضه واکسن ‌ورود نکرده و واکسن باید رایگان در اختیار همگان قرار گیرد؛ اما با توجه به شرایط سختی که به‌دلیل تحریم‌ها در کشور حاکم است شرکت‌های توزیع‌کننده کمپانی‌های تولیدکننده واکسن مانند آسترازنکا ، باید از ابتدا سهمیه‌هایی را برای ایران درنظر می‌گرفتند. با این همه این موضوع در حوزه وظایف دولت‌هاست تا بخش خصوصی. در کشور ما به‌دلیل شرایط سخت تامین مالی، انتقال مالی و اختصاص سهمیه برای تامین واکسن، دولت کُند عمل کرده ‌است. به‌نظر می‌رسد باید از همان ابتدا ستادی برای تامین واکسن متشکل از بخش خصوصی با اختیار کامل و با نظارت دولت، تشکیل می‌شد. در زمینه عرضه واکسن هم در هیچ جای دنیا بخش خصوصی ورود نمی‌کند. دولت واکسن را تامین می‌کند و داروخانه‌های مشخصی در بخش خصوصی که با دولت قرارداد دارند به سایت واکسیناسیون تبدیل می‌شوند. غیر از این موارد، بخش‌خصوصی به‌دلیل اینکه توانایی انجام واکسیناسیون را ندارد، وارد این مقوله نمی‌شود. به‌طور کلی واکسن، کالای قابل خرید و فروشی نیست که بتوان در شرایط پاندمی آن را وارد بازار عرضه و تقاضا کرد. اما می‌توان از ابزارهای بخش خصوصی مانند نیروی انسانی در خدمات‌دهی کمک گرفت. بخش خصوصی خدماتی را به دولت ارائه می‌دهد و هزینه آن را هم از دولت می‌گیرد نه از مردم. هم‌اکنون بخش خصوصی می‌تواند واکسن را از شرکت‌های تولیدکننده واکسن که سهمیه‌های مازاد تولید خود را مخفیانه(از درهای پشتی) وارد بازار آزاد می‌کنند، خریداری کند که در چنین شرایطی هم نیاز است که شرکت‌های بخش خصوصی خود را نماینده دولت معرفی کنند. اگرچه این شکل عرضه و تقاضا شفاف و قانونی نیست، اما بازار بخش خصوصی به همین ترتیب شکل می‌گیرد. از سوی دیگر نباید از نظر دور داشت که چرخه تولید و خرید و فروش واکسن همچنان ادامه دارد و می‌توان دوباره برنامه‌ریزی‌ کرد. با توجه به اینکه بخش خصوصی با سرعت بیشتری در انتقال و تامین مالی عمل می‌کند، دولت باید نماینده‌هایی را به‌طور دائم در بخش خصوصی با کمپانی‌های تولیدکننده وارد دادوستد کند.
از زمان شروع پاندمی و ورود ویروس کرونا، تعداد کمی از کشورها به‌دنبال تولید داخلی واکسن رفتند که ایران هم یکی از آنهاست، آیا دولت‌ها در کشورهایی که واکسن تولید نمی‌کنند هم مورد انتقاد رسانه‌ها و افکارعمومی قرار می‌گیرد که چرا کشور ما از تولید واکسن کرونا عقب افتاده است؟
به‌طور کلی فرهنگ تولید داخلی واکسن، در دیگر کشورها وجود ندارد به این دلیل که اصولا دولت ها واکسن تولید نمی‌کنند و شرکت‌های فراملیتی هستند که در زمینه تولید دارو و واکسن فعالیت می‌کنند. به‌عنوان مثال، شرکت فایزر که اصالتا آلمانی است و در آمریکا رشد کرده‌، با همکاری شرکت دیگری که اصالتا ترک و هم‌اکنون آلمانی است واکسن فایزر را تولید کرده‌اند. تنها در موردی مثل کشور کوبا که در صنعت بیوتکنولوژی پیشرفت‌های بسیاری کرده‌ و با وجود ۶۰ سال تحریم، در تولید دارو و واکسن کرونا کارنامه درخشانی دارد، در هیچ کشور دیگری مردم چنین مطالبه‌ای از دولت‌ها ندارند که واکسن در داخل کشور تولید شود. کشورهای تولیدکننده واکسن از چین با واکسن سینوفارم تا انگلستان و آمریکا با واکسن آسترازنکا و فایزر از تولید واکسن استفاده ملی یا هویتی نمی‌کنند. تنها کشوری که به‌گفته رسانه‌ها در حال انجام چنین اقدامی با تولید واکسن اسپوتنیک است روسیه است که البته این هم ادعای دقیق و درستی نیست؛ چون این کشور هم در حال فروش واکسن است. به‌‌طور کلی تولید واکسن محل رقابت‌های سیاسی و کسب هویت‌های ناسیونالیستی نیست.
آنچه مشخص است در سطح جهان تنها شرکت‌های محدودی تاکنون واکسیناسیون عمومی و گسترده انجام داده‌اند و شکاف‌های جدی بین کشورهای ثروتمند و فقیر در حال شکل گرفتن است، نظر جامعه‌شناسان و نظریه‌پردازان همچنین رسانه‌های مهم جهان درباره خطر شکل‌گیری چنین شکافی و ایجاد ‌پدیده‌ای مثل جنگ واکسن در جهان چیست؟
باید اذعان‌ کرد که کرونا بی‌عدالتی و ناعدالتی را در همه جهان گسترش داده ‌است. نظریه‌پردازان بزرگ دنیای علم از طریق مقاله‌ای طرحی را مطرح کردند که براساس آن، شرکت‌های سازنده واکسن پتنت (ثبت اختراع) واکسن‌های تولید شده را آزاد کنند تا شرکت‌های بومی و غیربومی دارویی که ظرفیت واکسن‌سازی دارد را استفاده کنند و کشورهای متمول یا سازمان‌های بین‌المللی از روش‌های مختلف خسارت وارد شده به این شرکت‌ها را جبران کنند. تاکنون تنها شرکت آسترازنکا در فاز یک تولید واکسن به‌صورت غیرانتفاعی عمل کرده و به‌دنبال سود نبوده است. البته حدود ۷۰ میلیون پوند از سوی شرکت و ۷۰ میلیون پوند از سوی دولت انگلستان برای تولید واکسن آسترازنکا هزینه شده است؛ بنابراین نمی‌توان آن را حاصل کار بخش خصوصی دانست. ازجمله کشورهای مخالف این طرح، آمریکا بوده که با ادعای حمایت از بخش خصوصی (درحالی‌که نیمی از هزینه این طرح از بودجه دولتی تامین شده ‌است) از این طرح حمایت نکردند. طرح دیگری به نام کوواکس مطرح شد که طی آن تا سال ۲۰۲۱ صندوق مالی درنظر گرفته شود و با هدف خرید ۲ میلیارد واکسن برای کشورهایی که نتوانستند سهمی از تولید واکسن را از آن خود کنند در همه کشورها توزیع شود. با این حال باید اعتراف کرد که هر چند جنگ واکسن نگاه افراطی به این ماجراست، اما همچنان بی‌عدالتی در سطح جهان برقرار است. درحالی‌که تاکنون حدود ۵۰ کشور‌ نتوانسته‌اند حتی یک دوز واکسن تامین کنند، کشورهایی مانند بریتانیا هم وجود دارد که ۲۵۰ میلیون دوز واکسن‌‌ توزیع‌ نشده در اختیار دارد. این تفاوت یا به تعبیری بی‌عدالتی واکسیناسیون علاوه بر سطح بین‌المللی در سطح ملی هم مشهود و قابل توجه است. واکسیناسیون در کشورهایی مثل انگلستان و آمریکا برای طبقات مرفه اجتماعی و حاشیه‌نشین‌ها تفاوت‌های معناداری دارد. در همین زمینه،طرح دیگری هم ارائه شد در قالب تورهای واکسن که این طرح خود نماد بی‌عدالتی واکسن در سراسر جهان است. بر این اساس افرادی که عضو کلاب ثروتمندان «نایس بریج» هستند با سرمایه بیش از۸۰۰ میلیون پوند، با هزینه اندکی ‌به کشورهای دیگری مثل امارات‌ متحده عربی سفر کنند و واکسن را در اختیار مردم آن کشور قرار دهند. این طرح البته ضعف‌های قابل توجهی داشت؛ ازجمله اینکه با تأخیر واکسیناسیون در این کشورها، این ویروس به شکل جهش‌یافته‌ای وارد بدن انسان می‌شود که به سهولت از همان واکسن‌ها فرار می‌کند.
وزارت بهداشت ایران معتقد است؛ در همه کشورها، دولت‌ به حوزه تامین و توزیع واکسن ورود می‌کند نه بخش خصوصی. شما تجربه دیگر کشورها را در زمینه واکسن چگونه ارزیابی می‌کنید؟به‌نظر شما مشکل اصلی در ماجرای تامین واکسن چیست؟
مشکل اصلی همان مشکل مدیریتی است که از ابتدا در مدیریت کرونا وجود داشت. متأسفانه ستاد مبارزه با کرونا در بخش فرابخشی صوری بود و بیشترین مسئولیت‌ها به‌عهده وزارت بهداشت و درمان بود‌. این وزارتخانه می‌بایست در بخش درمان فعال عمل می‌کرد و در عوض ستاد فرابخشی متشکل از کمیسیون‌های جداگانه‌ای در امور بهداشت عمومی، قواعد، لجستیک، دارو و واکسن و... با اختیار کامل و ترکیب حاکمیتی تشکیل می‌داد. حاکمیت برای تهیه واکسن باید با تشکیل کمیسیونی مرکب از وزارت امورخارجه، تجار، ایرانیان مقیم خارج از کشور، بخش خصوصی، اتاق‌های بازرگانی و... برای تخصیص واکسن، انتقال پول و ورود آن به کشور در مدت زمان کوتاه به نقشه راه مشخصی می رسید. به‌نظر می‌رسد هنوز هم برای خرید دارو و واکسن دیر نشده است و می‌توان با مدیریت اصولی و تشکیل کمیته‌ای فرابخشی با اختیار کامل از زمان باقی‌مانده بیشترین بهره را برد. به‌نظر من با توجه به وظایف سنگینی که در مدیریت کرونا به وزارت بهداشت و درمان سپرده شد، عملکرد قابل تحسینی داشته است. به‌خصوص کادر درمان، به‌عنوان سربازان خط مقدم جبهه با فداکاری‌هایی که انجام داده‌اند برای همیشه در تاریخ ماندگار شدند.
 سخنگوی سازمان غذا و دارو اخیرا در گفت‌وگو با همشهری اعلام کرده؛ اگر ۷۰ درصد مردم تا پایان امسال واکسینه شوند ایمنی ایجاد می‌شود‌. به نظر شما ایمنی با چند درصد واکسیناسیون ایجاد می‌شود تا شرایط به وضعیت عادی برگردد؟ و به‌طور کلی ایجاد ایمنی با واکسیناسیون گسترده به چه معنی است؟
هر زمان که 70درصد ایمنی چه از طریق ابتلا به کرونا و چه از طریق واکسن ایجاد شده باشد، می‌توان گفت که ایمنی عمومی ایجاد شده و قوانین محدود‌کننده تا حدودی برداشته می‌شود؛ اما همچنان استفاده از ماسک و رعایت فاصله اجتماعی در کشورهایی که به ایمنی رسیده‌اند هم الزامی است. به‌ویژه برای تشخیص و کنترل نمونه‌های جهش‌یافته ویروس کرونا. ایمنی با 70درصد واکسینه شدن ایجاد می‌شود، ولی این به معنی پایان پاندمی نیست و باید برای فاز بعدی که شامل تست، رصد و سازماندهی کنترل ملی و محلی ویروس‌های جهش یافته جدید است آماده باشیم. چه بسا که تجربه کشورهایی مانند هند و انگلستان در ابتلا به جهش‌های جدید ویروس نشان داد که می‌تواند دوباره فاجعه به بار آورد.