کووید-19 و کاهش نرخ رشد جمعیت

رسول صادقی- دانشیار جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران

آمارهایی که اکنون درباره نرخ رشد جمعیت در سال1399 اعلام می‌شود، در حد گمانه‌زنی و برآورد است، رقم 0.6 که در رسانه‌ها و توسط برخی افراد و مراکز به‌عنوان نرخ رشد جمعیت اعلام شده، اشتباه است. عدد دقیق نرخ رشد جمعیت در سال1399 را باید براساس داده‌های موالید و مرگ سازمان ثبت احوال کشور محاسبه و توسط مراکز رسمی آمار اعلام شود، این در حالی است که این مراجع رسمی هنوز آمارهای میزان موالید و مرگ‌ومیر در این سال را به‌طور کامل اعلام نکرده‌اند. البته، برآورد اولیه از داده‌های ثبتی، نرخ رشد جمعیت 0.74 را برای سال1399 نشان می‌دهد. در کنار تغییرات فرهنگی و شرایط نامناسب اقتصادی در سال‌های اخیر، پیامدها و تبعات اقتصادی و بهداشتی کووید-19 نیز عامل مهمی در کاهش باروری سال1399 بوده است. با این روند کاهشی باروری از یکسو و روند سریع سالخوردگی جمعیت از سوی دیگر و افزایش مهاجرت‌های بین‌المللی از ایران، پیش‌بینی می‌شود که تا 3دهه آینده نرخ رشد جمعیت کشور به صفر برسد و سپس منفی شود. در این میان، توقف روند کاهشی و افزایش باروری از دغدغه‌های مسئولان و سیاستگذاران کشور در سال‌های اخیر بوده است. این برگرداندن را به چند معنا می‌توانیم نگاه کنیم؛ یکی به این معنا که چه کار کنیم تا میزان کاهش باروری از این بیشتر نشود و دیگری از این منظر که چه کار کنیم تا سطح باروری به سطح جایگزینی یا بالاتر از آن افزایش یابد. به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین کاری که باید انجام شود این است که یک‌سری اقدامات نهادی و ساختاری در جهت اجرای سیاست‌های حمایت از نهاد خانواده و فرزندآوری انجام شود و به مرحله اجرا برسد تا شاهد افزایش ازدواج‌ها و فرزندآوری در کشور باشیم. در خیلی از کشورها در قالب سیاست‌های حمایت از خانواده، تا 5‌درصد از تولید ناخالص داخلی خود را به این موضوع اختصاص می‌دهند و ازجمله ارائه خدمات مراقبت از کودک نظیر مهدهای رایگان برای کودکان و اجرای یک‌سری برنامه‌هایی در سطح نهادها و ساختارهایشان (در راستای حمایت از ترکیب و سازش امور شغلی و خانوادگی) اختصاص داده می‌شود تا برنامه‌های فرزندآوری افراد محقق شود و زنان هم بتوانند ترکیبی از اشتغال به‌کار و دارا بودن فرزند را در زندگی خود داشته باشند. حتی شهرداری‌ها در خیلی از کشورها با راه‌اندازی اتاق‌های مادر و کودک در فضاهای عمومی، حمایت از مهدهای کودک، مناسب‌سازی زیرساخت‌های فضای شهری برای کودکان و... روی شهر دوستدار کودک کار می‌کنند. البته بخش دیگری از این برنامه‌ها و سیاست‌های ساختاری برای حمایت از فرزندآوری نیز ناظر بر رونق‌گرفتن و بهبود وضعیت اقتصادی و اشتغال در کشور است که این بهبود، عامل مهمی در افزایش ازدواج و فرزندآوری و به تبع آن افزایش نرخ رشد جمعیت کشور خواهد بود.