آب می‌کاریم زیان برداشت می‌کنیم

علی ابراهیمی/ خبرنگار
هنوز تنش‌های ناشی از گلایه‌های کشاورزان از افت شدید قیمت گوجه‌فرنگی در منطقه رودبار جنوب و کهنوج فروکش نکرده که برخی تولید‌کنندگان از بدتر شدن شرایط با عرضه گوجه‌فرنگی تولیدی 5 منطقه دیگر جنوب کشور شامل جیرفت، عنبرآباد، فاریاب، قلعه گنج و منوجان به بازار خبر می‌دهند. از سوی دیگر برخی پیش‌بینی‌ها از افزایش میزان تولید هندوانه و تکرار سناریوی مذکور با افت قیمت این محصول در ماه‌های پیش رو حکایت دارد. بررسی قیمت تمام‌شده کشت و تولید محصولات مذکور در مناطق کم‌آب جنوب شرق کشور و قیمت فروش محصولاتی مانند هندوانه در بازارهای هدف صادراتی حاکی از هدررفتن سرمایه ملی با فروش آب مجازی است. علاوه بر آن، تنش‌های اجتماعی ناشی از نارضایتی کشاورزان و مصرف‌کنندگان از دیگر هزینه‌های تحمیلی کشت این گونه محصولات آب‌بر است. بنابر آمار سال گذشته وزارت جهادکشاورزی به‌طور متوسط برای تولید هر کیلوگرم هندوانه ۲۸۶ لیتر آب مصرف شده است. تازه‌ترین آمارهای وزارت جهادکشاورزی نشان می‌دهد در بهترین شرایط و در مزارعی که با استفاده از فناری روز، مالچ، نشاء و تیپ هندوانه کشت می‌شود، در سال زراعی 96-95 در سطح 113هزار هکتار اراضی زیرکشت 3میلیون و 700هزار تن هندوانه (با متوسط تولید 32هزارو 743کیلوگرم در هکتار) تولید شده است؛ بر این اساس با درنظر گرفتن نیاز هر هکتار هندوانه به 5هزار مترمکعب آب، برای تولید هر کیلوگرم هندوانه در سال زراعی مذکور 152.7 لیتر آب مصرف شده است.



کشت بدون توجیه اقتصادی

نایب‌رئیس خانه کشاورز با بیان اینکه تولید محصولات آب‌بر توجیه اقتصادی ندارد، در گفت‌وگو با همشهری اعلام کرد: وقتی محصول آب‌بری را با هزینه تمام‌شده بالا تولید کرده و نمی‌توانیم به بازار عرضه کنیم، این شیوه کشت نه‌تنها توجیه اقتصادی ندارد، بلکه موجب زیان مضاعف می‌شود؛ چرا که علاوه بر مصرف منابع کمیاب آب و تلف شدن دسترنج نیروی انسانی، زمینی که می‌توانست به سایر محصولات مورد نیاز کشور تخصیص یابد نیز زیرکشت اینگونه محصولات می‌رود. عنایت‌الله بیابانی گفت: نبود صنایع تبدیلی موجب شده تا محصول گوجه‌فرنگی تولیدی کشاورزان که به‌دلیل شرایط جوی و آفتاب مناسب از کیفیت خوبی برخوردار بوده به‌دلیل نبود بازار مصرف داخلی یا صادراتی، ضایع شود. با این شرایط چه ضرورتی برای کشت وجود دارد و چرا وزارت جهاد محصول کشت جایگزین اینگونه محصولات آب‌بر را ترویج نمی‌کند تا در فصل برداشت 200هزار تن محصول گوجه‌فرنگی در مناطق جنوبی کشور دپو شود. وی نبود سیستم حمل‌ونقل مناسب برای بازاررسانی محصولات تولیدی به بازار مصرف داخلی یا بازارهای صادراتی را معضل دیگری دانست و افزود: فرهنگ غلط کشاورزی سنتی در مناطق جنوبی کشور موجب شده تا کشاورزان احساس کنند که درصورت توقف کشت هندوانه زیان می‌کنند در این زمینه باید وزارت جهادکشاورزی فرهنگسازی کند. اما اکنون منافع ملی به‌خاطر مصرف بی‌رویه منابع آب از بین رفته، کشاورز زیان‌دیده و مصرف‌کننده نیز به‌دلیل گران خریدن محصول تولیدی ناراضی است.



ضرورت بازمهندسی ساختار کشت

نایب‌رئیس خانه کشاورز، افزود: وقتی ساختار کشت محصولات کشاورزی بازمهندسی نشده و الگوی کشت مناسب و اجرایی وجود ندارد باید اینگونه زیان‌های مضاعف را تحمل کنیم. باید بازار مصرف داخلی و خارجی با میزان کشت و تولید محصولات کشاورزی مطابقت داشته باشد. بیابانی با اشاره به نبود بازارهای هدف صادراتی و قدرت رقابت‌پذیری پایین محصولات آب در بازارهای هدف گفت: در تداوم کشت محصولات آب‌بر هم کشاورز و هم مسئولان مقصر هستند. واقعیت آن است که هزینه تمام‌شده کشت محصولات کشاورزی در مناطق جنوبی کشور به‌دلیل نبود امکان بازاررسانی بالاست. وقتی یک کامیون با حداقل 2میلیون تومان کرایه محصول گوجه‌فرنگی را به بازار می‌رساند، قیمت کمتر از هزار تومان این محصول در محل تولید به بیش از 3هزار تومان در بازار مصرف افزایش می‌یابد. باید کشت محصولات کشاورزی بازمهندسی شود؛ در این صورت اگر کشاورز الگو را رعایت نکرد، دولت مقصر نیست. اکنون برای توسعه می‌گوییم بکاریم اما نمی‌گوییم چه محصولی کشت و چگونه به بازار عرضه و صادر شده یا در صنایع تبدیلی و تکمیلی به محصولی با ارزش‌افزوده بالاتر تبدیل شود.

ریشه داستان گوجه فرنگی‌های جیرفتمدیرکل دفتر محصولات علوفه‌ای و جالیزی وزارت جهادکشاورزی در گفت‌وگو با همشهری با اشاره به تنش اخیر افت قیمت گوجه‌فرنگی در منطقه جیرفت، اعلام کرد: مسئله‌ای که در جیرفت در مورد خرید توافقی گوجه‌فرنگی پیش‌آمد بیشتر ناشی از سوءتفاهم بین کشاورزان و سازمان تعاون روستایی بود که با ورود سازمان جهادکشاورزی جیرفت و مساعدت کارخانه‌های رب‌گوجه، قیمت خرید توافقی به 400تومان افزایش یافت و اصلاح شد. اکنون مشکلی در این زمینه وجود ندارد و قیمت گوجه‌فرنگی مناسب است. همچنین بررسی میانگین قیمت گوجه‌فرنگی طی چند ‌ماه گذشته در سطح کشور نشان می‌دهد قیمت عمده‌فروشی گوجه‌فرنگی کاهش نیافته است؛ چراکه در بهمن‌ماه سال گذشته متوسط قیمت هر کیلوگرم گوجه‌فرنگی 955تومان و این رقم در اسفند‌ماه 735تومان بوده است.  حسین اصغری در مورد الگوی کشت در مناطق مذکور افزود: الگوی کشت محصولات کشاورزی به‌صورت فصلی و نه سالانه به استان‌های مختلف ابلاغ می‌شود در این برنامه کشت هم میزان نیاز مصرف داخلی محصولات مختلف جالیزی و هم مصارف صادراتی پیش‌بینی شده است. وی در مورد رشد تولید محصولات آب‌بر افزود: در برخی مواقع عوامل طبیعی مانند تگرگ، سیل، سرمازدگی و... به محصولات صدمه زده و موجب کاهش میزان تولید می‌شد اما در برخی مواقع مانند امسال شرایط تولید خوب بوده و آفات تأثیری در کاهش میزان تولید نداشته و کشاورزان از ارقام خوب برای کشت استفاده می‌کنند که با این شرایط، میزان تولید محصول افزایش یافته است. به‌گفته وی، واقعیت آن است که به‌هم‌ریختن بازارهای صادراتی، قیمت و بازار داخلی این محصولات را تحت الشعاع قرار می‌دهد و با توجه به اینکه محصولات تره‌باری قابلیت ذخیره‌سازی و نگهداری چندانی ندارند افزایش عرضه این محصولات در بازار داخلی موجب کاهش شدید قیمت‌ها می‌شود.


اصغری افزود: به همین دلیل باید برای ماندگاری در بازارهای صادراتی چاره‌جویی کنیم. اینگونه نیست که اگر مثلا میزان تولید یک محصول 10درصد افزایش یابد، قیمت آن در بازار نیز به همین میزان کاهش یابد و پاسخ بازار حتی به افزایش اندک میزان تولید نیز شدید خواهد بود؛ چراکه این محصولات در بازار دپو شده و در نهایت کیفیت خود را از دست داده و ضایع می‌شود. مدیرکل دفتر محصولات علوفه‌ای و جالیزی وزارت جهادکشاورزی با بیان اینکه الگوی کشت برای محصولات مختلف داریم اما باید این الگوی کشت خودخواسته توسط بهره‌برداران اجرا شود، افزود: در بسیاری از موارد سطح زیرکشت محصولات با تبلیغات یا تحویل نهاده‌ها توسط افرادی که در تولید اینگونه محصولات دخیل هستند، تغییر می‌کند.



آفتی به نام چاه‌های غیرمجاز

 اصغری افزود: از سوی دیگر ما فقط در بخش کشاورزی تنها بر میزان کشت محصولات در چاه‌های مجاز نظارت داریم؛ این در حالی است که بخش عمده‌ای از این محصولات در کنار چاه‌هایی کشت می‌شود که به‌طور غیرمجاز حفرشده و فعال است، وزارت جهادکشاورزی و وزارت نیرو هم بر آن نظارتی ندارند؛ به‌نحوی که شنیده‌ها حاکی از آن است که در منطقه جیرفت از مجموع 23هزار حلقه چاه کشاورزی مجاز و غیرمجاز، 10هزار حلقه چاه مجاز و 13هزار حلقه غیرمجاز است، یعنی اینکه تعداد چاه‌های غیرمجاز بیشتر است و حتی وزارت نیرو نمی‌تواند آب اینگونه چاه‌ها را قطع کند که این موضوع باعث می‌شود در بسیاری از مواقع برنامه‌های ابلاغی وزارت جهادکشاورزی ناقص بماند.



وزارت جهاد تکذیب می کند

اصغری با رد ادعای افزایش سطح زیرکشت محصولات جالیزی مانند گوجه‌فرنگی، هندوانه، پیاز و... طی سال گذشته، افزود: کشت این محصولات مطابق الگوی کشت بوده اما شرایط اقلیمی مساعد موجب افزایش برداشت و بهبود کیفیت محصولات تولیدی شده است. به‌گفته وی، در مورد گوجه‌فرنگی مجموع سطح زیرکشت بهاره (آنچه که تا 15روز و یک‌ماه آینده به بازار عرضه خواهد شد) در منطقه جنوب کرمان 13هزار و 250هکتار با برآورد تولید 437هزار تن و میانگین عملکرد 33 تا 34تن در هر هکتار است. مدیرکل دفتر محصولات علوفه‌ای و جالیزی وزارت جهادکشاورزی تأکید کرد: با اتمام گوجه‌فرنگی بوشهر، گوجه‌فرنگی جیرفت و بعد خوزستان و در نهایت فارس به بازار عرضه می‌شود. با این روند در چاه‌های مجاز، آب نیست تا سطح زیرکشت افزایش یابد. واقعیت آن است که افزایش کشت محصولات آب‌بر کشاورزی به شیوه‌ای که اکنون مطرح می‌شود، وجود خارجی ندارد اما بهبود تکنیک‌های آبیاری(میکرو)، روش‌ها و کارهای به‌زراعی در تعیین میزان آب مصرفی دخیل است. مثلا ما زمان کشت، چغندرقند به‌عنوان یک محصول آب‌بر را از بهاره به پاییزه منتقل کردیم و میزان مصرف آب برای تولید هر کیلوگرم از این محصول اکنون به میزان 60درصد کاهش پیدا کرده است. وی افزود: در مورد هندوانه نیز با قاطعیت اعلام می‌کنم که در بیشتر کانون‌های کشت این محصول به‌ویژه مناطق جنوب کشور حتی یک هکتار هندوانه نداریم که بدون انجام مالچ، نشاء یا تیپ(زیر نایلونی آبیاری) کشت شود. یعنی اینکه میزان مصرف آب برای کشت هندوانه به حدی کاهش یافته که از نظر اقتصادی تولید این محصول برای کشاورزان را به‌صرفه می‌کند. در این شیوه، کشت یک هکتار هندوانه نیازمند حداکثر 5هزار مترمکعب آب است؛ گرچه این میزان مصرف آب براساس عملکرد در سایر مزارع متفاوت است.



انتظار بیهوده

مدیرکل دفتر محصولات علوفه‌ای و جالیزی وزارت جهادکشاورزی با بیان اینکه براساس آمار و اطلاعات دریافتی در عرصه‌های موجود در کنار چاه‌های مجاز کشاورزی، چیزی به‌عنوان افزایش سطح زیرکشت گوجه‌فرنگی و هندوانه نداریم اما این موضوع فقط در مورد چاه‌های غیرمجاز به‌دلیل نبود آمار و اطلاعات دقیق مصداق ندارد و حتی نمی‌دانیم که چه محصولی را کشت می‌کنند، افزود: با این شرایط نمی‌توان انتظار داشت تا دولت برای مقابله با کاهش قیمت محصول کشاورزان یارانه پرداخت کند که تابع الگوی کشت نبوده و حتی مجاز به بهره‌برداری آب نیستند.

 اگر بخواهیم به این شیوه عمل کنیم، پس دغدغه آب چه می‌شود؟ اگر قرار باشد کشاورز خودسرانه از هیچ قانونی در کشت تبعیت نکرده و پس از تولید به‌دنبال فروش محصول خود باشد، انتظار کمک دولت برای خرید اینگونه محصولات تولیدی بیهوده است. اصغری افزود: اکنون بازار صادراتی محصولات کشاورزی به دلایل مختلف ازجمله نوسان نرخ ارز، تنش در بازارهای هدف و... به‌هم‌ریخته و با کاهش صادرات، افزایش عرضه و نوسان قیمت این محصولات در بازار را شاهد هستیم. اگر بتوانیم محصولات جالیزی تولیدی کشورمان که از کیفیت مناسبی برخوردار است را به بازارهای صادراتی کشورهای همجوار صادر کنیم، بسیاری از مشکلات کنونی رفع خواهد شد.