درباره وجه تسمیه محله امیرآباد چه می‌دانید؟
امیرآباد را امیرکبیر آباد کرد
امیرآباد نام یکی از محله‌های مرکزی پایتخت است که اگرچه خیابان اصلی آن چندین دهه پیش به کارگر تغییر نام داده اما هنوز هم بسیاری از ساکنان این محله یا افرادی که زیاد به این خیابان بالادست میدان انقلاب رفت‌وآمد دارند، از نام امیرآباد برای معرفی این خیابان و این محله استفاده می‌کنند. این در حالی است که مطمئنا خیلی از آنها وجه تسمیه این نام را نمی‌دانند و خبر ندارند چرا در گذشته نام این محدوده امیرآباد بوده. در این گزارش نگاهی به تاریخچه اراضی بالادست میدان انقلاب انداخته‌ایم؛ اراضی‌ای که ابتدا در قالب محله جلالیه تقسیم‌بندی می‌شد اما از آنجا که میرزا تقی‌خان امیرکبیر یکی از نخستین مالکان زمین‌های این محدوده بود، به امیرآباد شهرت پیدا کرد.
از باغ نصرت‌آباد تا جلالیه
سال‌های سال پیش که امیرآبادی وجود نداشت، همه محدوده فعلی این محله جزوی از محله جلالیه بود؛ محله‌ای که ابتدا نصرت‌آباد نام داشت و کمی بعد به جلالیه تغییر نام داد. داستان این محله قدیمی تهران از این قرار است که سال 1225هجری شمسی که قاجارها بر ایران سلطنت می‌کردند، این محدوده باغ و عمارتی در نزدیکی خندق شمال غربی پایتخت بود که به «فیروز میرزا نصرت‌الدوله فرمانفرما» نهمین پسر فتحعلی شاه قاجار تعلق داشت. به همین دلیل در آن دوره به این اراضی نصرت‌آباد می‌گفتند. اما این عمارت و باغ قاجاری دست به‌دست چرخید تا به سلطان حسین میرزا جلال‌الدوله، پسر بزرگ مسعود میرزا ظل‌السطان رسید و به همین دلیل نامش از نصرت‌آباد به جلالیه تغییر پیدا کرد.
جولانگاه اسب‌های ارتشی‌ها
اگر می‌خواهید از سرنوشت این اراضی مطلع شوید، باید بگوییم که جلالیه به همین شکل از دوران سلطنت قاجار به حکومت پهلوی‌ها رسید. پهلوی اول که روی کار آمد، اراضی جلالیه را به میدان بزرگی برای سان و رژه پادگان‌های نزدیک به آن ازجمله باغ شاه تبدیل کرد؛ جایی که مخصوص اسب‌دوانی ارتش به‌حساب می‌آمد و این رسم تا دوره پهلوی دوم هم ادامه پیدا کرد. در زمان پهلوی اول، یعنی حدود سال 1300، بیمارستان 500تختخوابی پهلوی که امروزه آن را با نام بیمارستان امام خمینی(ره) می‌شناسیم، در این محدوده ساخته شد تا به این ترتیب جلالیه علاوه بر میدان سان و رژه، به یک بیمارستان هم مجهز شود. ساخت این بیمارستان درواقع شروع ساخت و سازهای این محدوده بود. با ساخته‌شدن دانشگاه تهران در سال 1313، رفته‌رفته جلالیه هم گرفتار تب توسعه و گسترش تهران شد و در دل آن یک محله مسکونی شکل گرفت؛ محله‌ای که باعث شد پهلوی دوم را به فکر ساخت دومین پارک تهران، یعنی پارک فرح (لاله امروزی) بیندازد. همزمان با این پارک، موزه هنرهای معاصر هم ساخته شد و کمی بعد ساختمانی 24طبقه توسط منصور روحانی، وزیر کشاورزی آن دوران طراحی و در این محدوده ساخته شد که درواقع نام بلوار کشاورز از روی این ساختمان برداشته شده است.
محدوده بدون نام پایتخت
و اما بشنوید از محله امیرآباد؛ محله‌ای که در روزگار حکومت قاجارها نام به‌خصوصی نداشت و جزوی از محله جلالیه به‌حساب می‌آمد. این محله که از شرق به بزرگراه کردستان و محله یوسف‌آباد، از غرب به بزرگراه چمران و محله گیشا، از شمال به بزرگراه شهید همت و محله ده‌ونک و از جنوب به بلوار کشاورز محدود می‌شود، روزگاری متعلق به میرزا تقی خان امیرکبیر بود و به همین دلیل است که امروز نام امیرآباد را با خود یدک می‌کشد.
محله‌ای برای امیرکبیر
میرزا تقی‌خان امیرکبیر، صدر‌اعظم ناصرالدین شاه قاجار به‌خاطر آب و هوای خوب اراضی بالادست جلالیه، تصمیم گرفت برای خودش در این محدوده باغ و عمارتی بنا کند و برای آبادانی باغش، قنات‌های متعددی ایجاد کرد. همین اقدام امیرکبیر باعث شد تا رفته‌رفته ساخت و سازهای دیگری در این اراضی شکل بگیرد و این محدوده که تا پیش از آن جزوی از محله جلالیه بود، مستقل شده و نام امیرآباد را بر دوش بکشد. اعتمادالسلطنه در شرح خاطرات خود از محله امیرآباد می‌نویسد: «امیر در این قریه علاوه بر احیای اراضی و ایجاد قنات‌های متعدد، باغ و عمارتی معتبر نیز احداث کرد و به واسطه آب و هوای مطبوع‌تر آن نسبت به تهران، اغلب برای استراحت به آنجا می‌رفت.»
اراضی خالصه‌ای که مردمی شد
خلاصه اینکه امیرکبیر در محدوده بالایی محله جلالیه، برای خودش باغی ساخت و قنات‌هایی حفر کرد که باعث آبادی و آبادانی این محدوده شد. رفته رفته مردم هم علاقه‌مند شدند تا در این فضای خوش آب و هوای بیرونی پایتخت، برای خودشان باغی دست و پا کنند. همین شد که امیرآباد که در ابتدا اراضی خالصه یا همان املاک دولتی بود، رفته‌رفته در اختیار مردم قرار گرفت و به آنها فروخته شد. تا اینکه در سال 1323خورشیدی حدود یک‌سوم این روستا متعلق به اهالی بود و دو‌سوم دیگر به دولت اختصاص داشت.
از کشت گندم و جو تا گورستان
اگر درباره سرنوشت اراضی امیرآباد هم کنجکاو هستید، باید بگوییم قسمت زیادی از زمین‌های امیرآباد تا قبل از سال 1320، محلی برای کشت گندم و جو بود. این محدوده از سال 1320تا سال 1324در اختیار نیروهای نظامی آمریکا قرار گرفت که آمریکایی‌ها بسته به نیازشان در آن ساختمان‌هایی ساختند؛ از خوابگاه سربازان و تعمیرگاه موتوری بگیرید تا ساختمان بهداری، ساختمان تصفیه آب، کارخانه برق و کارخانه یخ‌سازی. این در حالی است که در سال 1323هم با تصویب مجلس شورای ملی بیش از 28هزار مترمربع از اراضی امیرآباد به رایگان به سفارت آمریکا داده شد تا گورستان آمریکایی‌هایی شود که در ایران از دنیا می‌رفتند. درنهایت هم در سال 1328یکی از مهم‌ترین بناهای امیرآباد در این محدوده ساخته شد؛ خوابگاه دانشجویی دانشگاه تهران که همه ما آن را با عنوان کوی‌دانشگاه می‌شناسیم.
کشت پنبه در امیرآباد
اینطور که پژوهشگران تاریخ تهران می‌گویند، امیرکبیر در باغی که در اراضی بالادست جلالیه ایجاد کرد، برای نخستین بار پنبه آمریکایی کاشت؛ پنبه‌ای که گفته می‌شود به رنگ آبی بود و همین باعث شده بود تا توجه همه به این باغ و محصولات رنگی زیبایش جلب شود.
نام کارگر بر پیشانی خیابان امیرآباد
در نهایت بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، به‌خاطر تظاهرات سیاسی دانشجویان دانشگاه تهران در اصلی‌ترین خیابان امیرآباد و شعار‌دادن در حمایت از کارگران، این خیابان به کارگر تغییر نام داد. اما با این حال هنوز هم بسیاری از شهروندان پایتخت‌نشین به این خیابان و این محله قدیمی تهران، امیرآباد می‌گویند.
امکانات محله‌ای که امیرکبیر آبادش کرد
حالا محدوده محله امیرآباد، پر از مراکز مهم است که عملا تصور این محله بدون آنها امکان‌پذیر نیست. بیمارستان قلب تهران، بیمارستان دکتر شریعتی، سازمان انرژی اتمی ایران و رآکتور تحقیقاتی تهران، پارک لاله، موزه هنرهای معاصر، موزه فرش، هتل بین‌المللی لاله، هتل بین‌المللی اسپیناس خلیج‌فارس و بخش‌های متعددی از دانشگاه تهران در این محله واقع شده است.
پاتوقی برای شاه قاجار
این اراضی در حالی متعلق به امیرکبیر بود و او باعث رونق و آبادانی‌اش شد که شخص ناصرالدین شاه قاجار هم به‌دلیل نزدیکی امیرآباد به پایتخت، گاهی برای تفریح به آنجا می‌رفت. اتفاقا در یکی از همین سفرهایش به امیرآباد دستور داد کنار این قریه، قورخانه بسازند. اینطور به‌نظر می‌رسد که قورخانه همان «قزل‌قلعه» بوده که وسایل لشکری در آن نگهداری می‌شد. بعدها در روزگار حکومت پهلوی این بنا در اختیار ساواک قرار گرفت و به زندان سیاسی تبدیل شد. بعد از انقلاب هم این زندان تخریب شد و به جزوی از بدنه شهری محله امیرآباد درآمد.
