کلان
همشهری چالش‌ها و چشم‌اندازهای بازگشت به برجام برای اقتصاد ایران را بررسی می‌کند
مطالبات بخش خصوصی از رفع تحریم‌ها
همزمان با ادامه روند مثبت و سازنده مذاکرات بین نمایندگان ایران با کشورهای حاضر در برجام و افزایش احتمال توافق طرفین، فعالان بخش خصوصی در یک نشست فوق‌العاده در اتاق ایران به بررسی فرصت‌ها و چالش‌های احتمالی رفع تحریم‌ها پرداختند تا همانند سال‌های نخست اجرای برجام و گشوده‌شدن دریچه‌های مذاکرات اقتصادی، دست خالی برنگردند.
کارشناسان می‌گویند به‌احتمال بسیار زیاد با رفع تحریم‌ها، ورود شرکت‌ها و هیأت‌های مذاکره‌کننده خارجی افزایش خواهد یافت. اما آیا این حضور به نفع بخش خصوصی است و جایگاه بخش خصوصی کجاست؟ سیدحمید حسینی (دبیرکل اتاق ایران و عراق)، مجیدرضا حریری (رئیس اتاق ایران و چین)، احمد پورفلاح (رئیس اتاق ایران و ایتالیا) و حسین سلیمی (رئیس انجمن سرمایه‌گذاری خارجی در ایران) با بیان دیدگاه‌ها و نظرهای خود تأکید می‌کنند که نباید این بار فرصت‌سوزی شود. پرسش جدی اما اینجاست که بخش خصوصی از بازگشت به برجام چه می‌خواهد و آیا بین خواسته اقتصادی دولت و نهادهای حاکمیتی و مطالبات فعالان بخش خصوصی نقاط مشترک وجود دارد؟
صیانت از دستاوردهای تحریم
سیدحمید حسینی، دبیرکل اتاق ایران و عراق، در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: باید از دستاوردهای دوران تحریم صیانت کرد و این دستاوردها تحت‌تأثیر رفع تحریم‌ها و احیای برجام قرار نگیرد و به‌دلیل ذوق‌زدگی همه ظرفیت‌های ایجادشده دوران تحریم‌ها را از بین نبریم. او توضیح می‌دهد: کشور هزینه‌های زیادی در دوران تحریم متحمل شده، به‌طور مثال برخی فازهای پارس‌جنوبی را حتی با هزینه‌ای بالاتر و مدت زمانی طولانی‌تر اجرا کرده‌ایم. قرار نیست با احیای برجام، دوباره شاهد باشیم حوزه‌هایی را که شرکت‌ها و پیمانکاران داخلی توان انجام کار دارند، به شرکت‌های خارجی بدهیم و داخلی‌ها را به حاشیه برانیم.
این فعال بخش خصوصی می‌افزاید: به‌طور طبیعی وقتی یک شرکت بین‌المللی به تامین مالی یک پروژه بزرگ اقدام می‌کند، خواسته‌اش این است که بیشتر کارهای پیمانکاری را خودش یا شرکت‌های طرف قراردادش انجام دهند و حتی شرط هم می‌گذارند و ما نمی‌توانیم کار زیادی در این مسئله انجام دهیم اما تا جایی که ممکن است هوشیاری به خرج دهیم تا از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های داخلی هم استفاده شود.
دبیرکل اتاق ایران و عراق، محور دوم مطالبات بخش خصوصی را در حوزه تجارت تعریف و تأکید می‌کند: انتظار می‌رود با رفع تحریم‌ها، شرکت‌های بین‌المللی وارد عرصه تجارت در حوزه‌های مختلف ازجمله نفت، پتروشیمی، فولاد و مس شوند و به‌راحتی می‌توانند شرکت‌های داخلی را حذف کنند. همین اتفاق در دوره قبل رخ داد و به محض حضور شرکت‌های چندملیتی در حوزه صادرات فرآورده‌ها، شرکت‌های بخش خصوصی را کنار گذاشتند و از آنها خواستند تا با رقبای بین‌المللی‌شان وارد رقابت شوند و وقتی اعتراض شد، اعلام کردند دست‌کم همانند شرکت‌های خارجی، نسبت به فاینانس و تامین مالی جهت صادرات فرآورده‌ها کمتر از میزان تعیین‌شده برای خارجی‌ها اقدام کنید؛ یعنی به‌طور محترمانه همه شرکت‌های داخلی را از بازار بیرون کردند و وقتی تحریم‌ها برگشت، دوباره سراغ داخلی‌ها آمدند و گفتند چرا همکاری نمی‌کنید و از فرصت بهره نمی‌برید، درحالی‌که زنجیره ارزش بخش خصوصی از بین رفته بود. حسینی با اشاره به آینده برجام و رفع تحریم‌ها تأکید می‌کند: هرچند در پایان هشت‌سال اجرای برجام آمریکایی‌ها باید تعهدات خودشان را در کنگره به قانون تبدیل کنند و ایران هم پیوستن داوطلبانه به پادمان الحاقی را با مصوبه مجلس، قانونی کند، با این حال قابل‌پیش‌بینی نیست که این وضع تداوم داشته باشد، به همین دلیل باید حواسمان باشد که دستاوردها و ظرفیت‌های داخلی از بین نرود و شرط بگذاریم که حداکثر سهم شرکت‌های ایرانی در پروژه‌ها باید 50درصد باشد، نباید دست خودمان را ببندیم.
این فعال بخش خصوصی محور سوم مطالبات را حضور شرکت‌های ایرانی در بازارها و فراهم‌شدن استفاده از ظرفیت شرکت‌های خارجی تعریف می‌کند و می‌گوید: نباید نگاه ما به استفاده از ظرفیت‌های برجام تنها به داخل کشور محدود باشد و هم‌اکنون باید روی ظرفیت‌های حضور شرکت‌های ایرانی در بازسازی کشورهایی چون سوریه، عراق و یمن تمرکز کنیم. چنان‌که اروپایی‌ها در صندوق بازسازی سوریه 26میلیون یورو سرمایه‌گذاری کرده‌اند، قطعا آنها خواهان استفاده شرکت‌های روسی و چینی از این منابع نیستند ولی ایران می‌تواند در این زمینه یک شریک خوب برای شرکت‌های اروپایی باشد و از محل منابع آنها وارد عرصه شود زیرا پیش‌تر مانع اصلی حضور ما در بازسازی عراق همین تحریم‌ها بوده است.
واقع بین باشیم نه ذوق‌زده
مجیدرضا حریری، رئیس اتاق مشترک ایران و چین، با اشاره به تجربه برجام تا قبل از بازگشت تحریم‌ها می‌گوید: علت اینکه دفعه قبل برجام آمد و رفت و همه ناراضی بودند، این بود که بخش خصوصی بسیار منفعل بود، به‌رغم اینکه شاهد برپایی نمایش‌های بزرگ و حضور هیأت‌های چند صد‌نفره بودیم. همان زمان هم اعلام کردم که این نمایش‌ها هیچ نتیجه‌ای به‌دنبال ندارد، به‌خاطر اینکه اساس این اتفاقات نه برمبنای یک سیاستگذاری که بیشتر برخاسته از یک ذوق‌زدگی بچگانه بود. او در پاسخ به این پرسش که پس دلیل حضور هیأت‌های پرشمار در دوران برجام در ایران چه بود؟ توضیح می‌دهد: شرکت‌ها و هیأت‌های اروپایی چند سال در بازار ایران غایب بودند، انرژی متراکم‌شده چندین‌ساله برای شناخت بازار ایران در چند‌ماه نخست اجرای برجام تخلیه شد، حال سؤال اینجاست که آیا مشکلات ما با حضور هیأت‌های 500و 600نفره حل می‌شود یا اینکه مشکل جای دیگری است؟
این فعال بخش خصوصی می‌افزاید: بخش عمده تجارت خارجی ایران شامل نفت، گاز، پتروشیمی، صنایع معدنی و فراورده‌های معدنی خام است که 75درصد کل صادرات ما را تشکیل می‌دهد و عمده واردات ما هم براساس آمارهای 10ساله قطعات سی‌کی‌دی خودرو و از این قبیل کالاهاست، 100شرکت هستند که 75درصد تجارت خارجی ایران را در دست دارند اما وقتی مشکلی ایجاد می‌شود و ارزی به کشور بازنمی‌گردد، سراغ شرکت‌های کوچک و متوسط بخش خصوصی می‌آیند، بنابراین هر توافق و گشایشی که ایجاد شود، بخش خصوصی باید سفره‌اش را به اندازه خودش پهن کند و این سفره در صنایع کوچک و متوسط معنا می‌شود، اتاق بازرگانی وظیفه دارد از منافع اینها حمایت کند چون صنایع بزرگ، همه اگر دولتی هم نباشند، حکومتی و وابسته به یک نهاد خاص هستند. حریری می‌گوید: در دوره نخست اجرای برجام، شاهد رونمایی از یک جعبه میوه بودیم که میوه‌های رسیده آن را نهادهای بالادستی برمی‌داشتند و هرچه ته جعبه باقی می‌ماند، برای بخش خصوصی و اتاق ایران می‌فرستادند.
حریری در گفت‌وگو با همشهری با اشاره به نشست صبح دیروز با رئیس اتاق ایران اعلام می‌دارد: در همان جلسه تأکید شد بخش خصوصی موظف است این بار چند اقدام را انجام دهد و نخست هیأت رئیسه اتاق ایران به‌عنوان نماینده بخش خصوصی باید در بالاترین سطوح مملکت و نه فقط دولت حضور داشته باشد. به آقای شافعی گفتم که باید خدمت مقام معظم رهبری برسید و یک‌بار تکلیف روشن شود زیرا حتی اگر تحریم‌ها برداشته شود، دچار معضلی به نام محدودیت‌های بانکی هستیم. هر شخصی که با عینک اقتصادی به مسئله افِ‌ای‌تی‌اف می‌نگرد، می‌گوید باید آن را قبول کنیم و کسانی دیگر که در این کشور با عینک سیاسی، نظامی و امنیتی نگاه می‌کنند، معتقدند افِ‌ای‌تی‌اف مخل است، ولی هیأت رئیسه اتاق باید خدمت مقام معظم رهبری، سران قوا و اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام برسند و حرف‌شان را بزنند و حرف طرف مقابل را هم بشنوند. رئیس اتاق ایران و چین ادامه می‌دهد: شاید استدلال مخالفان از نظر سیاسی و امنیتی درست باشد اما باید گفت‌وگو انجام شود تا معلوم شود آنهایی که با عینک اقتصادی نگاه می‌کنند بیشتر به منافع ملی و اقتصادی توجه دارند یا کسانی که با عینک سیاسی و امنیتی نگاه می‌کنند. نظر مقام معظم رهبری برای پایان‌دادن به این مناقشه ضرورت دارد تا تصمیم نهایی گرفته شود و اینگونه نباشد که به ظاهر تحریم‌ها برداشته شود اما نتوانیم یک ال‌سی باز کنیم یا حتی یک فاینانسور خارجی حاضر به همکاری و تامین مالی نشود؛ این شاه‌کلید داستان است.
تعیین سناریوهای بخش خصوصی
حریری درباره مطالبات بخش خصوصی از دوران جدید گشایش‌های احتمالی می‌گوید: بخش خصوصی باید سناریوهای خودش را داشته باشد و سفره‌اش را از سفره منافع شرکت‌های حاکمیتی جدا کند تا مشخص شود که در این سپهر منافع اقتصادی، اندازه و جایگاه بخش خصوصی کجاست و طرف مذاکره بخش خصوصی کدام هستند و اینگونه نباشد که نمایندگان بخش خصوصی به همراه رئیس‌جمهور و مقامات سیاسی به دیگر کشورها بروند و در صدر مجلس هم بنشینند اما بدون نتیجه. زیرا طرف بخش خصوصی واقعی ایران شرکت‌های بزرگ مثل رنو، پژو، توتال و شل نیستند، طرف آنها شرکت‌های حاکمیتی هستند، نباید از بخش خصوصی به‌عنوان تماشاچی یا سیاهی‌لشکر برنامه امضای قراردادها و گفت‌وگوها استفاده کنند. بخش خصوصی باید این اختیار را از حاکمیت بگیرد که طرف مذاکره خود را پیدا کند و وارد قرارداد شود. اگر به‌درستی می‌گویم که سهم بخش خصوصی از ارزهای صادراتی حداکثر 10درصد است، هنگام نمایش‌های بزرگ هم باید قبول کنیم که در جای خودمان بنشینیم و اندازه همان 10درصد سفره خودمان را پهن کنیم و به‌تدریج آن را پهن‌تر و بزرگ‌تر کنیم.
زباله‌دان تکنولوژی نشویم
رئیس اتاق ایران و چین درباره اینکه آیا با احیای برجام و رفع تحریم‌ها باید به سمت غرب حرکت کنیم و نه شرق، می‌گوید: تقسیم‌بندی شرق و غرب مربوط به قرن بیستم و جنگ سرد است و الان شرق و غرب معنا ندارد اما به لحاظ جغرافیایی همه صاحب‌نظران آینده اقتصاد دنیا را در آسیا جست‌وجو می‌کنند و کشورهای آسیایی چون چین و هند، مستقل‌تر از آمریکا و اروپا می‌توانند تصمیم بگیرند و افزون بر اینکه اندازه اقتصاد کشورهای شرق دنیا نظیر چین، هند، کره و ژاپن از مجموع اقتصاد اروپا و آمریکا بزرگ‌تر است. او می‌افزاید: ایران هم باید با درنظرگرفتن اخلاق تجاری و یادآوری اینکه در روزهای سخت کدام کشور با ایران حتی به‌صورت کج‌دار و مریز کار می‌کرد و همراه بود حتی نه به شکل مطلوب، نباید به فرض گشایش، از کشورها و ظرفیت‌های شرق دنیا نظیر چین و هند غافل شود و افزون بر اینکه با هر کشوری در دنیا که بخواهد با ایران همکاری کند، جز رژیم اسرائیل، باید همکاری داشته باشیم و هوشیارانه با دنیا براساس منافع ملی همکاری کنیم.
حریری اشاره می‌کند: ظرف یک‌دهه آینده شرکت‌های بزرگ خودروسازی دنیا باید تغییر تکنولوژی بدهند و از ساخت خودروهای درون‌سوز نظیر بنزینی و گازوئیلی به سمت خودروهای پلاگین و برقی حرکت کنند و به همین دلیل دنبال این هستند که تکنولوژی قدیمی خود را به دیگر کشورها منتقل کنند و ما نباید زباله‌دان تکنولوژی شویم و برای شرایط جدید باید حواسمان باشد که اگر دنبال ورود تکنولوژی قدیم و تاریخ مصرف‌گذشته برویم، به کشورمان خیانت‌کرده‌ایم و باید الگوی ما انتقال فناوری‌های نوین و آینده باشد.
باید آماده فرصت‌ها شویم
رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ایتالیا می‌گوید: با رصدی که از اتاق ایتالیا و ایران در رم کردیم، بسیاری از شرکت‌های ایتالیایی خود را برای حضور مجدد در ایران آماده می‌کنند. ما نیز به بیش از 5هزار عضوی که در اتاق ایران و ایتالیا داریم توصیه کردیم که خود را آماده کنند.
احمد پورفلاح تأکید می‌کند: بعد از کناررفتن تحریم‌ها در دوره قبل شاهد بیشترین حضور تجار ایتالیایی در ایران بودیم. حتی نخستین چهره سیاسی بلندمرتبه‌ای که به ایران آمد وزیر امور خارجه ایتالیا بود. تا حدی پیش رفتیم که نخست‌وزیر ایتالیا نیز به ایران سفر کرد. این نشان‌دهنده علاقه ایتالیایی‌ها به‌کار با ایرانی‌هاست.
او می‌افزاید: سال‌های طولانی ایتالیا شریک اول تجاری ما بود و تنها کشور اروپایی بود که تراز تجاری ما با آن مثبت بود؛ یعنی خیلی بیشتر از آنکه به ما کالا بفروشد از ما خرید می‌کرد، درحالی‌که زیرساخت بسیاری از صنایع ما ازجمله صنایع چرم، سنگ، لوازم خانگی و حتی بخش‌هایی از صنایع فولاد و نفت، گاز و پتروشیمی ما را ایتالیایی‌ها ایجاد کرده بودند، به تبع این موضوع می‌طلبید که ما مقدار زیادی لوازم یدکی و مواداولیه از ایتالیا وارد کنیم. پورفلاح در عین حال یادآوری می‌کند: البته فروش ما به ایتالیا بسیار بیشتر بود، چراکه ایتالیا نفت مورد نیاز خود را تنها از ما خریداری می‌کرد و پتروشیمی‌های ایتالیا با نفت ایران تنظیم شده بودند. حدود هشت یا نه‌سال پیش ما رکورد مبادلات 7میلیارد دلاری را با ایتالیا داشتیم. الان به‌علت محدودیت‌ها به زیر یک‌میلیارد دلار رسیده اما هرگز قطع نشده است و بسیاری از شرکت‌های کوچک و متوسط ارتباط خود را با ما حفظ کرده‌اند.
رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ایتالیا درباره تأثیر لغو تحریم‌ها بر تجارت دو کشور، تأکید می‌کند: پیش‌بینی می‌شود که بلافاصله با جاری‌شدن مجدد برجام و حذف تحریم‌ها، مجددا خیز شرکت‌ها و بنگاه‌داران ایتالیایی را در ایران شاهد باشیم. دوره قبل متأسفانه ما آمادگی نداشتیم و نتوانستیم از فرصتی که با آمدن گروه‌های مختلف از اروپا، به‌خصوص ایتالیا و آلمان ایجاد شد استفاده کنیم. بنابراین ما فرصت جذب سرمایه‌گذاری از ایتالیا را داریم مشروط بر اینکه در بقیه پارامترها مشکلات را رفع کنیم. اگر فردا هم تحریم‌ها رفع شود ولی به افِ‌ای‌تی‌اف و پالرمو نپیوندیم، مطمئنا نمی‌توانیم از فرصت‌های به‌وجود آمده استفاده کنیم. بنابراین زیرساخت‌ها، شفافیت و پارامترهایی در بخش مدیریتی ما مورد نیاز است.
مسیر صادرات نفت به ایتالیا
پورفلاح با اشاره به فروش نفت به ایتالیا گفت: درست است که تحریم‌ها این صدمه را زد که ایتالیایی‌ها سراغ نفت کشورهای دیگر مانند الجزایر و لیبی رفتند، اما فکر می‌کنم ایتالیایی‌ها به دلایل مختلف مایل به دادوستد با تجار، بازرگانان و فضای کسب‌وکار ایران هستند. بنابراین اگر امیدوار نباشیم که همه تقاضایی که در گذشته از طرف ایتالیا برای نفت ایران وجود داشت بازگردد، می‌توانیم امیدوار باشیم که در میان‌‌مدت نیمی از آن بازگردد. او می‌افزاید: ایتالیایی‌ها از مزیت‌های نفت ایران اطلاع دارند که کیفیت آن از نفت بسیاری از کشورهای دیگر بهتر است. احساس می‌کنیم که برای احیای روابط در این مورد از همین الان جنب‌وجوش در ایتالیا آغاز شده است.
مکث
بدون افِ‌ای‌تی‌اف، برجام به جایی نمی‌رسد
حسین سلیمی، رئیس انجمن سرمایه‌گذاری خارجی، هم در نشست رؤسای اتاق‌های مشترک ایران با کشورهای دیگر تأکید می کند: با احتمال احیای برجام و لغو تدریجی تحریم‌ها، باید پذیرش FATF مورد توجه قرار گیرد. او می‌گوید: در دوران تحریم‌ها با بیشترین مشکلات در زمینه‌هایی چون بانکی، صنعتی و تجاری و اثر منفی آن بر شاخص‌های اقتصادی مواجه بودیم، باید برای دوران برداشتن تحریم‌ها یک پیش‌آمادگی داشته باشیم تا بتوانیم حداکثر استفاده را در اسرع‌وقت بکنیم.
سلیمی توضیح می‌دهد: نباید دست روی دست بگذاریم و وقتی تحریم‌ها برداشته شد تازه بنشینیم و بحث کنیم که چه کاری باید انجام پذیرد؛ به‌ویژه اینکه بزرگ‌ترین معضل کشور حتی اگر تحریم‌ها باقی هم بماند یا کل تحریم‌ها برداشته شود، این چالش پذیرش افِ‌ای‌تی‌اف است و اگر آن را اجرایی نکنیم با مشکلات جدی برخورد می‌کنیم، هم در زمینه انتقال پول و هم در روابط بانکی. انتظار می‌رود مجمع تشخیص مصلحت نظام سریعا لوایح بلاتکلیف‌مانده را تصویب کند تا بتوانیم با رفع تحریم‌ها حداکثر بهره اقتصادی را از این فرصت ببریم. رئیس انجمن سرمایه‌گذاری خارجی ایران با اشاره به پیش‌بینی افزایش صادرات غیرنفتی ایران به 50میلیارد دلار و جذب سرمایه‌گذاری خارجی 20میلیارددلاری در نتیجه رفع تحریم‌ها، تأکید می‌کند: تا زمانی که شرایط اجرای توصیه‌ها و استانداردهای گروه ویژه اقدام مالی (FATF) را نپذیریم، این اهداف هم محقق نخواهد شد.
