خط و نشان ترکیه و اروپا بر سر صندلی

سیاوش فلاح‌پور- روزنامه‌نگار

بحران میان آنکارا و پایتخت‌های اروپایی بر سر حواشی سفر رئیس کمیسیون اروپا به ترکیه در حال افزایش است؛ بحرانی که دست‌کم جرقه آن به یک «صندلی» در ملاقات اردوغان با هیأت اروپایی برمی‌گردد. در جریان این ملاقات قرار بود مذاکراتی سه‌جانبه با حضور رئیس‌جمهور ترکیه، رئیس پارلمان اروپا و همچنین اورزولا فون درلاین، رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا که به اتخاذ مواضع انتقادی از عملکرد دولت ترکیه در مسائل حقوق بشری مشهور است برگزار شود.  فون در لاین دقیقا چند روز پیش از سفر به ترکیه به‌دلیل خروج این کشور از توافق استانبول برای حقوق زنان، به تندی علیه سیاست‌های دولت اسلامگرای اردوغان موضع‌گیری کرده بود. اما پاسخ دولت ترکیه به این انتقادها دور از انتظار و حیرت‌آور بود. براساس تصاویری که در سطح رسانه‌های جهان منتشر شده، مسئولین تشریفات ریاست‌جمهوری ترکیه تنها یک صندلی برای حضور رئیس پارلمان اروپا در کنار اردوغان آماده کردند و به این ترتیب، اورزولا فون درلاین پس از کمی انتظار ناچار شد در جایگاهی پایین‌تر از موقعیت دیپلماتیک خود، همچون هیأت همراه و نه در مقام یکی از طرف‌های مذاکره‌کننده با دولت ترکیه بنشیند.
انتشار این تصاویر موجی از واکنش‌های تند را در بین رسانه‌ها و سیاستمداران اروپایی به‌دنبال داشته است. ماریو دراگی، نخست‌وزیر ایتالیا روز پنجشنبه اقدام رئیس‌جمهور ترکیه را «تحقیرآمیز» توصیف کرده و گفت: باید مرزی برای رفتارهای خارج از قاعده این دیکتاتور قائل شد. وی همچنین از سایر رهبران اروپایی خواست در دفاع از حیثیت رئیس کمیسیون این اتحادیه، واکنشی هماهنگ و متناسب نسبت به ترکیه از خود نشان دهند. اما همانطور که انتظار می‌رفت قطار تنش میان اروپا و ترکیه در این ایستگاه متوقف نشد و با پاسخ تند آنکارا به سخنان نخست‌وزیر ایتالیا، حرکت خود را ادامه داد. مولود چاووش اوغلو، روز گذشته در نشستی خبری گفت: سخنان ناشایست و پوپولیستی آقای دراگی تأسف‌آور است. ترکیه به خوبی پروتکل‌های دیپلماتیک برای استقبال از هیأت‌های خارجی را می‌شناسد و اجازه توهین به حاکمیت ملی خود را نمی‌دهد. از سوی دیگر ساعاتی پس از این سخنان، وزارت خارجه ترکیه نیز سفیر ایتالیا در آنکارا را به نشانه اعتراض، احضار کرد. روابط میان ترکیه و اتحادیه اروپا مخصوصا در سال‌های اخیر شاهد تنش‌های کم سابقه‌ای بوده که ماجرای صندلی دیپلماتیک، آخرین ایستگاه آن به‌شمار می‌رود. ریشه تشدید این تنش‌ها در چیست و چرا ترکیه از کشوری امیدوار به عضویت در اتحادیه اروپا به رقیبی برای این اتحادیه در میدان‌های مختلف تبدیل شده است؟

نگرانی از بازگشت تاریخ
بسیاری از سیاستمداران و حتی متفکران اروپایی در سال‌های اخیر نسبت به آنچه «خطر احیای عثمانی‌گری در ترکیه» می‌نامند هشدار داده‌اند. نشریه اشپیگل سال 2019با انتشار کاریکاتوری از اردوغان بر سر دروازه اروپا می‌نویسد: «افزایش توان اقتصادی و نظامی ترکیه همزمان با روی کار آمدن جریانات بنیادگرای اسلامی در این کشور، هشداری برای آینده اروپا است.» بازتاب این تقابل و نگرانی‌ها روزبه‌روز در پرونده‌های بیشتری نمایان می‌شود؛ از جنگ نیابتی در لیبی گرفته تا تنش‌های مستقیم در دریای مدیترانه، رقابت بر سر بازارهای اروپای شرقی، تهدیدهای متقابل در حوزه امنیت انرژی و حتی صف‌کشی در برخی کشورهای عربی نظیر سوریه یا لبنان. شبکه الجزیره در این‌باره می‌نویسد: «اروپا تلاش می‌کند به تقابل خود با ترکیه رنگ و بوی ایدئولوژیک-مذهبی ببخشد درحالی‌که واقعیت‌ها بیانگر رقابت‌های اقتصادی و حوزه انرژی میان طرفین است. بهترین دلیل برای این مدعا نیز توافق بزرگ تجاری میان لندن و آنکارا، پس از خروج انگلیس از اتحادیه اروپا به‌حساب می‌آید.» جالب آنکه دولت انگلیس نیز برخلاف مواضع سال‌های گذشته خود تلاش می‌کند در منازعه میان اروپا و ترکیه از همسایگان خود فاصله گرفته و نقش دولتی بی‌طرف و حتی میانجی را در این بحران ایفا کند.
بنیاد سیاسی کارنگی سال گذشته در گزارشی، ضمن بررسی چالش‌های ترکیه برای اروپا طی دهه آینده پیش‌بینی کرد قدرت‌های اروپایی بدون حمایت آمریکا، فاقد توان کافی برای مقابله با این چالش‌ها هستند. براساس گزارش کارنگی این چالش‌ها در 3سطح اقتصادی، نظامی و فرهنگی دسته‌بندی می‌شوند. بخش عمده چالش‌های‌ اقتصادی علاوه بر موقعیت تجاری ترکیه در طرح جاده ابریشم چین، به نیروی کار فراوان و ارزان این کشور مقابل قدرت‌های اروپایی برمی‌گردد. از سوی دیگر، استقلال نظامی ترکیه، مخصوصا در زمینه تولیدات داخلی تسلیحات و همچنین برقراری روابط جداگانه با روسیه (همچون خرید سامانه اس-400 بدون موافقت ناتو) ثبات امنیتی منطقه شرق خاورمیانه را به چالش می‌کشد؛ منطقه‌ای که به‌دلیل کشف منابع گازی از اهمیت بیشتری نسبت به گذشته برخوردار است. تمام اینها در حالی است که تقویت گرایش‌های مذهبی و نو عثمانی گری در ترکیه، تأثیر مستقیم و نگران‌کننده‌ای بر وضعیت اقلیت‌های اسلامی در قاره اروپا می‌گذارد؛ این چالش به‌ویژه با سرمایه‌گذاری‌های کلان ترکیه طی 2دهه اخیر در مراکز فرهنگی و مذهبی مسلمانان اروپا جدی‌تر شده است. اگرچه کشورهایی نظیر فرانسه تلاش می‌کنند با وضع قوانین سختگیرانه برای مسلمانان از شدت نفوذ ترکیه در میان اقلیت‌های اسلامی بکاهند اما روشن نیست این سیاست‌های سلبی تا چه اندازه در میدان عمل موفق باشد.