رد پای ولیعهد سعودی در کودتای اردن

سیاوش فلاح‌پور- روزنامه‌نگار

 خیابان‌های شهر امان در ساعات پایانی روز شنبه شاهد یکی از حساس‌ترین تحولات تاریخ معاصر اردن بود؛ تحولاتی که اخبار آن در سایه سکوت رسانه‌های رسمی، به‌تدریج از طریق شبکه‌های اجتماعی و مشخصا برنامه «واتساپ» در میان شهروندان منتشر شد. اطلاعات اولیه؛ بیانگر شکست کودتا علیه ملک عبدالله، پادشاه اردن و دستگیری تعدادی از شخصیت‌های سیاسی و اطلاعاتی عالی رتبه، ازجمله شاهزاده حمزه، ولیعهد سابق این کشور توسط نیروهای امنیتی بود. همزمان با این اخبار، تصاویری از حضور چشمگیر نیروهای امنیتی و نظامی در اطراف منطقه دابوق (مجتمع قصرهای سلطنتی) منتشر شد که گمانه زنی‌ها درباره وقوع کودتا را تقویت کرد. سرانجام با گذشت نزدیک به 2ساعت از انتشار خبرهای اولیه و شکل‌گیری فضای امنیتی در پایتخت، خبرگزاری دولتی اردن (پترا) در بیانیه‌ای اعلام کرد: 20تن از شخصیت‌های سیاسی به‌دلیل «اقدامات ضد‌امنیتی» توسط سازمان اطلاعات دستگیر شده‌اند. البته در این بیانیه تأکید شد که شاهزاده حمزه در میان دستگیرشدگان نیست.
به موازات اطلاع‌رسانی قطره چکانی رسانه‌های رسمی اردن، روزنامه واشنگتن‌پست و پایگاه آمریکایی اکسیوس جزئیات ویژه‌ای را به نقل از منابع آگاه درباره کودتای ناکام شنبه شب در اردن به انتشار رساندند. براساس این گزارش‌ها، ولیعهد سابق اردن به‌دلیل برنامه‌ریزی برای کودتا علیه پادشاه در حصر خانگی قرار گرفته است. واشنگتن‌پست می‌نویسد: «مجموعه مشترکی از گارد سلطنتی و سازمان اطلاعات با نظارت مستقیم رئیس ستاد ارتش اردن در ساعات پایانی روز شنبه وارد قصر شاهزاده حمزه شده و تمامی ارتباطات خارجی او را قطع کرده‌اند». در این گزارش‌ها همچنین اسامی برخی از شخصیت‌های بازداشت شده توسط نیروهای امنیتی منتشر شد که نشان از جدیت و عمق بحران سیاسی در امان داشت.
ارتش اردن در واکنش به این گزارش‌ها با انتشار بیانیه‌ای تأمل برانگیز اعلام کرد: «اخبار منتشر شده در رسانه‌های خارجی مبنی بر بازداشت یا حصر خانگی شاهزاده حمزه صحیح نیست، اما رئیس ستاد ارتش مستقیما از وی خواسته به اقدامات ضد‌امنیتی خود علیه ثبات و استقرار اردن خاتمه دهد!» سرانجام سریال تحولات غافلگیر‌کننده اردن در شامگاه شنبه با انتشار پیامی تصویری از شاهزاده حمزه توسط شبکه بی‌بی‌سی به پایان رسید. او در این پیام که با تلفن همراه ضبط شده و مشخص نیست به‌رغم قطع شبکه ارتباطات، به چه ترتیب در اختیار یک رسانه خارجی قرار گرفته، خطاب به مردم اردن گزارشی از آخرین شرایط خود ارائه داد. ولیعهد سابق اردن در این پیام کوتاه می‌گوید: «من از ظهر روز شنبه با فرمان ستاد ارتش اردن در حصر خانگی قرار گرفته‌ام؛ درحالی‌که هیچ‌گونه مشارکتی در کودتا یا اقدام امنیتی علیه حکومت نداشته‌ام. من مسئول فساد، ناکارآمدی و فروپاشی اقتصادی که ظرف 15سال گذشته در کشور ما آغاز شده، نیستم. بی‌اعتمادی مردم نسبت به نهادهای حاکمیتی ارتباطی به من ندارد. شرایط کشور ما روزبه‌روز وخیم‌تر می‌شود، اما در مقابل، هرگونه اعتراضی نسبت به این وضعیت با تهدید، فشار و بازداشت روبه‌رو است». شاهزاده حمزه طی سال‌های اخیر به یکی از چهره‌های منتقد وضعیت اقتصادی اردن تبدیل شده که با حضور مستمر در اجتماعات مردمی و مخصوصا قبایلی، محبوبیت ویژه‌ای نزد بخش‌هایی از جامعه این کشور به‌دست آورده است. او پیش از این در جریان اعتراضات مردمی سال 2019نسبت به افزایش چشمگیر نرخ مالیات‌ها گفته بود: «ما راهی جز اصلاح رویه حکمرانی خود نداریم؛ نمی‌توان تمام مشکلات و کمبودها را با رجوع به جبیب شهروند بی‌پناه جبران کرد.» برخی از تحلیل‌گران معتقدند طرح شایعه کودتا از سوی دولت با هدف تسویه حساب‌های داخلی و حذف شخصیت‌های جنجالی نظیر حمزه در خاندان سلطنتی اردن صورت گرفته است. در مقابل اما وجود نشانه‌های متعدد مبنی بر حمایت برخی کشورهای خارجی از تلاش برای کودتا علیه عبدالله، این فرضیه را به چالش می‌کشد.

بازداشت متحدان ریاض
انتشار جزئیات دستگیری‌های شامگاه شنبه در امان توسط رسانه‌های آمریکا، علاوه بر تأیید شایعه کودتا در شبکه‌های اجتماعی معنای دیگری هم داشت؛ شخصیت‌های دستگیر شده توسط نیروهای امنیتی اردن، عمدتا از سیاستمداران نزدیک به عربستان سعودی و شخص محمد بن‌سلمان، ولیعهد این کشور هستند. این نکته به‌ویژه درباره «باسم عوض‌الله»، رئیس سابق دیوان پادشاهی اردن قابل ملاحظه است چرا که او طی سال‌های اخیر به‌عنوان مشاور اقتصادی ولیعهد عربستان در مجامع بین‌المللی حضور داشت. باسم همچنین ازجمله نیروهای پرنفوذ سازمان اطلاعات اردن بود که به‌دلیل انتشار شایعاتی مبنی بر پولشویی و فساد اقتصادی در دهه گذشته ناچار به ترک این سازمان شد. به گزارش شبکه الجزیره، باسم عوض‌الله دارای تابعیت سعودی بوده و نقش مهمی در تدوین سیاست‌های اقتصادی ولیعهد، ازجمله چشم‌انداز 2030یا شهر تکنولوژیک نئوم داشته است. از سوی دیگر برخی منابع غیررسمی مدعی هستند که این سیاستمدار اردنی از حامیان صلح عربستان و اسرائیل بوده و تا پیش از پایان عمر دولت ترامپ برای تحقق این هدف تلاش فراوانی کرده است. علاوه بر عوض‌الله، نام شریف حسن بن زید نیز در لیست بازداشت‌شدگان به چشم می‌خورد؛ شریف نیز از جمله اعضای خاندان سلطنتی اردن است که روابط نزدیکی با دولت عربستان سعودی داشته و یک شرکت تجاری در شهر جده را مدیریت می‌کند. روابط اردن و عربستان پس از روی کار آمدن ترامپ و آغاز موج توافق‌های عادی‌سازی‌ با اسرائیل شاهد تنش‌های بی‌سابقه‌ای بوده است. بخش عمده این تنش‌ها به جزئیات «معامله قرن» بر می‌گردد؛ معامله‌ای که براساس آن عربستان سعودی در ازای به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی، تولیت اماکن مقدس شهر قدس را بر عهده می‌گیرد. این در حالی است که اداره مساجد و کلیساهای شهر قدس بر مبنای توافقی تاریخی، حق خاندان هاشمی در اردن به شمار می‌رود. روزنامه العربی‌الجدید در این‌باره می‌نویسد: عربستان و امارات طی سال‌های اخیر به‌دلیل امتناع ملک عبدالله از پذیرش معامله قرن، فشارهای اقتصادی شدیدی را با چراغ سبز آمریکا بر اردن اعمال کردند؛ فشارهایی ازجمله لغو سرمایه‌گذاری‌های کلان که نقش مهمی در تشدید نارضایتی‌های مردمی در اردن داشته، اما حالا با روی کار آمدن بایدن به‌نظر می‌رسد معادلات باز هم تغییر کرده است. پیش از این روزنامه هاآرتص نیز مدعی شده بود سفر انتخاباتی بنیامین نتانیاهو به امارات با تصمیم ملک عبدالله برای بستن حریم هوایی این کشور روی هواپیمای حامل نخست‌وزیر اسرائیل لغو شده است. آیا می‌توان تمام این تحولات را با شکست ترامپ و تضعیف موقعیت حامیان معامله قرن، ازجمله محمد بن‌سلمان و متحدان وی در اردن مرتبط دانست؟ حوادث هفته‌ها و ماه‌های آینده پاسخ این سؤال را روشن خواهد کرد.

 شاهزاده دور از قدرت
حمزه بن‌الحسین (41ساله) فرزند ارشد از چهارمین همسر ملک حسین است. حمزه پس از وفات پادشاه اردن و تعیین ملک عبدالله کنونی به‌عنوان جانشین او در 19سالگی به‌عنوان ولیعهد عبدالله منصوب شد. البته عمر این انتصاب تنها 5سال بود. عبدالله در سال 2004با صدور فرمانی خطاب به وی اعلام کرد: «شما را از تحمل بار این مسئولیت سنگین معاف می‌کنم تا به شکل آزادانه‌تری در کنار دیگر برادران و خواهران مشغول خدمت به کشور باشید.» شاهزاده حمزه پس از آنکه توسط عبدالله از سطوح عالی قدرت کنار گذاشته شد بر تکمیل تحصیلات عالی نظامی در خارج از کشور تمرکز کرد و 7سال بعد مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشته پژوهش‌های دفاعی و امنیتی از کینگز کالج لندن دریافت کرد. حمزه با بازگشت به اردن در ارتش مشغول شد و کمی بعد منصب مشاور ریاست ستاد ارتش را در امور صنایع دفاعی در اختیار گرفت. همسر اول او، دختر شاهزاده نایف، از فرزندان ملک سعود است. البته این پیوند موفق نبود و حمزه چند سال بعد از جدایی از همسر اول خود با یکی از زنان خلبان ارتش اردن ازدواج کرد. او طی سال‌های اخیر به‌تدریج از دایره مدیریت‌های سیاسی و نظامی کنار گذاشته شد و همزمان با این روند به‌دلیل حمایت از اعتراضات اقتصادی شهروندان به چهره‌ای جنجالی در خاندان سلطنتی تبدیل شد. آخرین ایستگاه از مسیر زندگی شاهزاده حمزه، حصر خانگی توسط ارتش به اتهام تلاش برای کودتا علیه پادشاه است.