همه‌چیز درباره عمارت کلاه‌فرنگی کاخ عشرت‌آباد که از دوران حکومت قاجار به یادگار مانده است
قصر ییلاقی ناصرالدین‌شاه
در گذر از بزرگراه صیاد شیرازی، حتما نگاه‌تان به یک عمارت قدیمی افتاده که حتی دیوارهای پادگان هم نتوانسته‌اند جلوی خودنمایی‌اش را بگیرند. این عمارت قدیمی که همه او را با نام عمارت کلاه‌فرنگی می‌شناسیم، تنها بازمانده کاخ عشرت‌آباد است؛ کاخی که به فرمان ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد و سلطان صاحبقران از آن به‌عنوان قصر ییلاقی‌اش استفاده می‌کرد. اما اینکه چرا نام این عمارت کلاه‌فرنگی است، چه ویژگی‌هایی دارد که امروز تقریبا همه پایتخت‌نشین‌ها آن را می‌شناسند و چه داستانی پشت ساخت آن قرار دارد، سؤالاتی است که در این گزارش کوتاه به‌دنبال پاسخی برای آنها هستیم.
بنای 150ساله
قبل از هر چیز باید درباره سن این عمارت بدانیم. مورخان اینطور نوشته‌اند که ناصرالدین شاه قاجار در سال 1291هجری قمری و پس از بازگشت از نخستین سفر خود به فرنگ، فرمان ساخت کاخی بین قصر قاجار (باغ موزه قصر امروزی) و باغ نگارستان (وزارت ارشاد امروزی) را صادر کرد. همان زمان ساخت عمارتی چهارطبقه در این محدوده پایه‌ریزی شد که نامش را کلاه فرنگی گذاشتند. از آن روز تقریبا 150سال می‌گذرد و عمارت کلاه فرنگی یادگار سلطنت سلطان صاحبقران در دل تهران است.
چرا کلاه فرنگی؟
احتمالا عبارت کلاه فرنگی را زیاد شنیده‌اید. تقریبا به هر شهر تاریخی ایران که سر می‌زنیم، یک عمارت کلاه فرنگی در آن می‌بینیم؛ از کلاه فرنگی وکیل اراک و وکیل شیراز بگیرید، تا کلاه فرنگی رشت، رفسنجان، قزوین، بیرجند، شوشتر، بندرعباس و.... وجه مشترک همه این بناها هم سقف گنبدی‌شکل و مخروطی‌شکل‌شان است که شکل یک کلاه بر سر سازه را تداعی می‌کند. وجه فرنگی‌بودن نام این بناها هم از اینجا آمده که معماری این عمارت‌ها نیمی ایرانی و نیمی فرنگی است و این اتفاق در روزگاری که معماری ایرانی شکل و شمایل تمام ساختمان‌های کشور را ترسیم می‌کرد، باعث این نامگذاری شده است. نکته دیگر درباره کلاه فرنگی‌ها هم این است که اگر‌چه برخی از آنها سابقه تاریخی طولانی‌ای دارند، اما بیشتر آنها یادگار حکومت قاجاریه در کشورمان هستند.
خانه‌های مخصوص برای همسران شاه
و اما بشنوید از معماری عمارت کلاه‌فرنگی عشرت‌آباد. تصاویر قدیمی و نقاشی‌های به‌جا مانده از این عمارت نشان می‌دهد که عمارت کلاه‌فرنگی میان باغ عشرت‌آباد قرار داشت و دارای کاخ‌ها و کوشک‌های بزرگی بود. در وسط باغ، حوض، چشمه و فواره‌های گوناگونی قرار داشت که دور تا دور این حوض بزرگ، حدود 30خانه کوچک ساخته شده بود. این خانه‌های دو اتاقه که به شکل نیم‌دایره ساخته شده بودند، در و پنجره‌های چوبی داشتند و این در و پنجره‌ها به سمت حوض باز می‌شدند. ظاهرا در هر یک از این خانه‌ها، یکی از همسران شاه زندگی می‌کرد. اما بی‌شک گل سر سبد کاخ ییلاقی شاه قاجار در بیرون از حصار تهران، ساختمان کلاه‌فرنگی بود؛ همین ساختمان چهار طبقه‌ای که با گذشت حدود 150سال از زمان ساختش، خودش را از دل اتفاقات عجیب و غریب تاریخی به امروز رسانده تا روایتگر روزهای اوج قصر ناصرالدین شاه قاجار باشد. سقف این ساختمان شیروانی است و طبقه سوم آن دارای شاه‌نشین با آینه‌کاری و مقرنس است. درباره این بنا اینطور گفته می‌شود که ظاهرا این عمارت زیبا در دوره‌ای به‌عنوان خوابگاه انیس‌الدوله، یکی از همسران ناصرالدین شاه مورد استفاده قرار می‌گرفت.
از کاخ تا پادگان و زندان
اما این کاخ زیبا که روزگاری جایی برای برگزاری جشن‌ها و مراسم خانواده سلطنتی حکومت قاجاریه بود، بعد از سرنگونی قاجارها و به‌قدرت‌رسیدن پهلوی‌ها، به شهربانی واگذار شد و کاربری‌اش به پادگان تغییر یافت. عنوان پادگان شهربانی یا پادگاه عشرت‌آباد از همان زمان روی این عمارت باقی مانده است. شاید برایتان جالب باشد بدانید گره‌خوردن سرنوشت کاخ عشرت‌آباد با نظامیان باعث شد که از کاخ ییلاقی سلطان صاحبقران در دوره‌ای از تاریخ پهلوی حتی به‌عنوان زندان هم استفاده شود؛ زندانی که روزگاری میزبان امام خمینی (ره) هم بود! اینطور که در روزشمار مبارزات مردم با رژیم پهلوی می‌بینیم، امام خمینی (ره) بعد از رویداد 15خرداد سال 1342حدود یک‌ماه و یک هفته در این زندان بازداشت بود. بعدها در روزهای پایانی حکومت پهلوی، این پادگان به نیروهای گارد پهلوی واگذار شد و در روزهای انقلاب، یکی از راهبردی‌ترین تسخیرهای انقلابیون به‌حساب می‌آمد.
زخم گلوله بر تن قصر ییلاقی
به‌دلیل موقعیت استراتژیک کلاه فرنگی عشرت‌آباد در روزهای پایانی حکومت پهلوی و استقرار نیروهای گاردی در آن، این عمارت به یکی از نقاط مورد هدف انقلابیون تبدیل شد و برای تسخیر آن درگیری‌های مسلحانه بسیاری اتفاق افتاد. تا جایی که هنوز هم می‌توان بر تن تنها بازمانده قصر ییلاقی شاه قاجار، آثار گلوله را مشاهده کرد! این بنا که روزگاری قصر بود و همیشه در آن سور و سات شاه قاجار برپا می‌شد، مدتی پادگان نظامی و حتی زندان بود، بعد به نیروهای گارد پهلوی واگذار شد و درنهایت با پیروزی انقلاب اسلامی، در اختیار سپاه پاسداران قرار گرفت و امروز نامش به پادگان ولیعصر (عج) تغییر یافته است.
ثبت‌شده در فهرست میراث فرهنگی
عمارت کلاه‌فرنگی عشرت‌آباد در 23فروردین‌ماه سال 1346و با شماره ثبت 648به ثبت ملی رسیده است. اما به‌دلیل قرار گرفتن آن در محدوده نظامی، از گذشته امکان بازدید از آن وجود نداشت و هنوز هم ندارد. اما از دهه 80 که عملیات ساخت گذر بزرگراه صیاد شیرازی کنار این عمارت آغاز شد، بخشی از حصار پادگان فرو ریخت و به این ترتیب کاخ عشرت‌آباد از بیرون پادگان در حاشیه بزرگراه صیاد قابل مشاهده است. صحبت‌هایی هم مبنی بر تلاش برای مرمت و بازسازی این کاخ و استفاده از آن به‌عنوان موزه هم مطرح است که باید منتظر ماند و دید نهادهای ذیربط مانند شهرداری تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و سازمان میراث فرهنگی چطور می‌توانند زیرساخت‌های این طرح را فراهم کنند. کارشناسان پیشنهاد کرده‌اند درصورت امکان تبدیل عمارت کلاه‌فرنگی عشرت‌آباد به موزه و از آنجا که این عمارت همه هنرهای سده سیزدهم هجری خورشیدی مانند نقاشی، آینه‌کاری، مقرنس و حتی نخستین کاغذ دیواری را شامل می‌شود، از این بنا به‌عنوان موزه هنرهای ایران در قرن سیزدهم هجری خورشیدی استفاده شود. در جدیدترین خبر هم صحبت از تبدیل عمارت کلاه‌فرنگی به موزه «سلاح» است. اما آنچه هم‌اکنون اولویت دارد، مرمت هر چه زودتر این بنای تاریخی است که اتفاقات بسیاری را از سر گذرانده و حالا با آن بدنه تیر‌خورده‌اش، راوی روزهای پر‌فراز و نشیبی است که بر سر این مردم رفته است.
