رقابت بر سر مالکیت بزرگ‌ترین تکه یخ جهان

سبا ثروتی ـ‌ روزنامه‌نگار

منطقه جنوبگان خالی از سکنه است؛ البته تقریبا. شاید به همین دلیل باشد که توصیف این منطقه فراتر از قدرت واژه‌هاست؛ زیرا منبع و مقیاسی انسانی در این منطقه برای مقایسه‌کردن وجود ندارد و اگر هم باشد، تجربه جمعی از این منطقه ایجاد نشده تا امکان توصیف قابل‌فهمی از آن به ‌وجود‌آید. جنوبگان خشک‌ترین، سردترین و بادخیزترین نقطه از جهان است. پس چه عاملی باعث می‌شود تا کشورهای مختلف جهان آن را مانند یک تکه کیک یخ‌زده به 7قسمت نامساوی تقسیم کرده و هر قسمت را به‌عنوان قلمرو خود اعلام کنند؟

پیمان جنوبگان چیست؟
بریتانیا، فرانسه، نروژ، استرالیا، نیوزیلند، شیلی و آرژانتین کشورهایی هستند که با رسم خطوطی این تکه یخی بزرگ را به 7قسمت تقسیم کرده‌ و ادعای مالکیت آن را داشتند و همچنان  با وجود امضای پیمان جنوبگان، این ادعا را دارند. جنوبگان کشور نیست، هیچ دولت یا اقوام بومی‌ای ندارد، در عوض کل این قاره به‌عنوان یک منطقه علمی در نظر گرفته‌می‌شود. پیمان جنوبگان که در سال1961 به اجرا گذاشته‌شد، چنین آرمانی را برای تبادلات فکری به ثبت رساند. پیمان جنوبگان به همراه توافقنامه‌های مربوط به آن مجموعه نظام پیمان جنوبگان نامیده می‌شود. این پیمان روابط بین‌المللی را با توجه به خالی از سکنه بودن جنوبگان تعریف کرده‌است. این پیمان درحال‌حاضر 54عضو دارد. به این ترتیب کاوش‌های علمی در این منطقه آزادانه انجام می‌شود اما هرنوع فعالیت نظامی در این قاره ممنوع است. این پیمان نخستین معاهده کنترل‌کننده تسلیحات است که در دوران جنگ سرد تدوین شد. متن اصلی معاهده در سال1959 به امضا گذاشته شد و در ابتدا تنها 12کشور فعال در جنوبگان آن را امضا کردند: آرژانتین، استرالیا، بلژیک، شیلی، فرانسه، ژاپن، نیوزیلند‌ متحده آمریکا، بریتانیا و شوروی سابق. این کشورها در طول سال جهانی ژئوفیزیک در جنوبگان 55پایگاه قطبی تاسیس‌کردند. پیمان، نوعی بیان دیپلماتیک برای همکاری‌های علمی و عملیاتی به شمار می‌رود.

مواد پیمان جنوبگان
بروز درگیری‌های بین‌المللی مختلف انگیزه اصلی ایجاد پیمان جنوبگان شد. پس از پایان جنگ‌جهانی دوم، ایالات‌متحده آمریکا به فکر آن افتاد که با انجام اقداماتی نسبت به جنوبگان ادعایی داشته‌باشد. از آگوست 1946تا سال1947 عملیاتی به نام «های‌جامپ» در جنوبگان به اجرا گذاشته‌شد. این عملیات گسترده‌ترین عملیات اکتشاف نظامی جنوبگان توسط آمریکا بود که 13کشتی، 4700خدمه و چندین هواپیما در آن مشارکت داشتند. هدف این عملیات تمرین دادن نیروهای ارتشی و آزمایش سلاح‌ها در شرایط شدید آب‌و‌هوایی بود تا آمریکا در صورت بروز جنگ در جنوبگان آمادگی نظامی داشته‌باشد. این اقدام آمریکا، تنش میان کشورهای حاضر در جنوبگان را افزایش داد و کشورهای مختلف ناوهای جنگی خود را روانه جنوبگان کردند و شکایت‌های مختلفی را بر سر ادعایی که در جنوبگان داشتند علیه یکدیگر به دادگاه بردند. در میانه افزایش تنش‌های مرتبط با جنوبگان، تعداد پایگاه‌های علمی هم در این منطقه افزایش پیدا‌کرد و تنش‌ها تا جایی پیش رفتند که نگرانی از سرایت جنگ سرد به این قاره هم ایجاد شد. در این شرایط بود که آیزنهاور، رئیس‌جمهور وقت آمریکا برای تدوین پیمانی، درخواست آغاز کنفرانسی میان 12کشور فعال در قطب جنوب را داد تا در نهایت این پیمان امضا شده و به اجرا گذاشته‌شد. پیمان جنوبگان از 12ماده برخوردار است که ممنوعیت فعالیت‌های نظامی و آزادی پژوهش‌های علمی، آزادی تحقیقات و همکاری‌های علمی برای همه کشورها، تبادل آزادانه اطلاعات و پرسنل در همکاری با سازمان ملل متحد و دیگر سازمان‌های بین‌المللی، به رسمیت شناخته‌نشدن اختلافات یا ادعای تمامیت ارضی یا دیگر ادعاهای حاکمیتی، ممنوعیت آزمایش‌های هسته‌ای یا دفع هرگونه ضایعات هسته‌ای، مشمولیت زمین و یخ‌طاق‌ها، به جز آب‌های اطراف آنها، در مدار پایین‌تر از60درجه جنوبی در این پیمان، امکان دسترسی آزادانه ناظران و پژوهشگران کشورهای عضو پیمان به هر منطقه برای نظارت (از جمله نظارت هوایی) بر تمام ایستگاه‌ها، تأسیسات و تجهیزات، الزام به برگزاری نشست‌های شورایی مرتب میان کشورهای عضو و حق اعتراض تمام کشورهای پیمان به فعالیت‌های خلاف پیمان هر کشور دیگری در قطب جنوب از جمله این مواد هستند.

رقابت مخفیانه بر سر نفت در قطب جنوب
اجرای پیمان جنوبگان اما مانع از آن نشد که کشورهای مختلف جهان به جست‌وجوی آزمندانه برای دستیابی به یک ماده کلیدی پایان ببخشند و تا به امروز رقابت برای دستیابی سریع‌تر به آن افزایش پیدا کرده‌است.علم و دانش موتور محرکه پروژه‌های اکتشافی بشر در جنوبگان است، با این همه دلیلی وجود دارد که اصلی‌ترین پژوهشگران جنوبگان را زمین‌شناسان تشکیل داده‌اند. دولت‌ها واقعا به‌دنبال آن هستند که بفهمند زیر این لایه‌های قطور یخی چه می‌گذرد، اما در اصل به‌دنبال نفت هستند. بعضی از پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که حجم نفت نهفته در اعماق جنوبگان می‌تواند به 200میلیارد بشکه هم برسد. با این همه دسترسی به نفت جنوبگان بسیار سخت و پرهزینه خواهد‌بود.

قانون‌گریزی قطبی
پیمان جنوبگان تمامی ادعاهای مالکیت بر سر جنوبگان را به حالت تعلیق نگه‌داشته‌است اما نتوانسته مانع از قانون‌گریزی شود و بهترین راه برای سفت شدن جای پای کشورها برای کشف منابع زیر جنوبگان، این است که طوری عمل کنند گویی آن بخش از جنوبگان به آنها تعلق دارد. یکی از راهکارهایی که امروزه به اجرا گذاشته می‌شود زدن مهر ویژه ورود به جنوبگان از میان قلمرو فرضی کشوری خاص است. به بیانی دیگر اگرچه پیمان جنوبگان جایی به نام قلمرو بریتانیایی را در جنوبگان به رسمیت نمی‌شناسد، اما بریتانیا مهر ویژه این منطقه را برای خود طراحی کرده است و توریست‌هایی که از قلمرو بریتانیایی که مورد ادعای آرژانتین و شیلی هم هست، وارد جنوبگان می‌شوند این مهر را در گذرنامه خود خواهند داشت. راه انداختن خدمات پستی توسط هر کشور اقدام دیگری است که برای ایجاد حق‌مالکیت توسط کشورهای مختلف به اجرا گذاشته‌شده‌است. ساخت پایگاه‌های علمی از دیگر اقدامات در دست اجراست.
تمامی 70پایگاه حاضر در جنوبگان کاملا علمی و پژوهشی هستند اما ممنوعیت فعالیت‌های نظامی در این منطقه بند دیگری از پیمان جنوبگان است که به تمسخر گرفته شده‌است. برای مثال شیلی و آرژانتین به‌صورت مداوم در جنوبگان حضور نظامی فعال دارند و این نگرانی وجود دارد که بعضی از کشورها بدون گزارش‌دادن و مخفیانه در این منطقه فعالیت نظامی داشته‌باشند. همچنین آسمان پاک و بدون پارازیت جنوبگان همانقدر که برای پژوهش‌های نجومی مناسب است، می‌تواند برای ایجاد شبکه‌های مخفیانه و دورافتاده جاسوسی و ایجاد سامانه‌های کنترل‌کننده از راه دور سلاح‌های مخرب هم مناسب باشد.