گزارش
همشهری وضعیت تخریب برخی روددرههای تهران در گذشته و عملیات بازگشت آنها به شرایط مطلوب را از نگاه کارشناسان بررسی کرد
تلاش برای احیای ریه‌های تهران
فاطمه عسگری نیا_خبرنگار
روزی روزگاری 7روددره تهران آنقدر سبز و پرآب بودند که جان تازه‌ای به شهر می‌دادند. آنها ریه‌های شهر بودند و اکسیژن به رگ‌های پایتخت می‌فرستادند. اما رشد سریع تهران در طول دهه‌های اخیر سبب از بین رفتن بخش مهمی از ظرفیت‌های زیست‌محیطی شهر شد. توسعه، گریبان روددره‌هایی را که از ورد‌آورد و کن شروع می‌شدند و به فرحزاد، درکه، دربند و گلابدره می‌رسیدند نیز گرفت تا آنها که به واسطه جاذبه‌های طبیعی عامل اصلی شکل‌گیری زندگی شهروندان در حاشیه خود بودند، از 2دهه پیش‌تر، کم‌کم قربانی توسعه افسارگسیخته زندگی شهری شده‌اند. به‌طوری که تنها کمتر از 10درصد از وسعت 1900هکتاری روددرهها در تهران باقی‌مانده و مابقی زیر خروارها خاک و بتن مدفون شده‌اند. با تکرار روزهای آلوده هوای تهران و ماندگاری سایه خاکستری دود و دَم بر سر شهر، کارشناسان معتقدند احیای روددرهها یا کریدورهای هوایی تهران، یکی از بهترین راهکارها برای کاهش آثار مخرب آلودگی هوا بر زندگی شهروندان است. در این بین شهرداری تهران احیای رود دره فرحزاد را از ابتدای امسال شروع کرده است.
با احیای روددرهها، تهران نفس می‌‌کشد
محمد درویش، کنشگر حوزه محیط‌زیست در این‌باره می‌گوید: «7روددره تهران، طی دهه‌های گذشته مانند کولر طبیعی در این شهر عمل می‌کردند و باد خنک دامنه‌های جنوبی البرز را به دشت جنوبی خود که مخروطه‌افکنی به وسعت 750کیلومترمربع است و تهران را در‌بر‌گرفته، منتقل می‌کردند، همین تبادل هوا از شمال به جنوب تاب‌آوری شهر تهران را در برابر آلودگی‌ها بالا می‌برد.» به اعتقاد درویش، با افزایش لجام‌گسیخته ساختوسازها در پهنه روددرهها و رشد قارچ‌گونه برج‌ها در سال‌های گذشته در منطقه22، تهران تاب‌آوری خود را در برابر آلودگی هوا از دست داد. همین مسئله باعث شد تا شهر، در شرایطی که باد غالبش از 5متر در ثانیه کمتر است، با انباشت شدید آلاینده‌ها روبه‌رو شود. او احیای روددرهها را ضروری می‌داند و می‌گوید: «باید به تجارب موفق کشورهای دیگر در برگشت از اشتباهات‌شان در حوزه شهرسازی و اصلاح رفتارشان با روددرهها و احیای آنها به نفع سلامت شهروندان، حتی با صرف هزینه‌های سنگین نگاه مثبت داشته باشیم. مطمئن باشیم اگر اراده و همت قوی پشت طرح‌ها و پروژه‌های احیای روددرههای تهران باشد، این شهر می‌تواند دوباره نفس بکشد.»
درویش با اشاره به وضعیت ساختوسازها در مسیر درکه به پلنگ‌چال و اظهار تأسف از بستر رودخانه پوشیده شده از لوله پلیکا می‌گوید: «گام نخست شهرداری در راستای احیای روددرهها جلوگیری از روند بی‌محابای ساختوسازها و سرقت منابع آبی است که در بستر این رودخانه‌ها در حال وقوع است.»
عوارض طبیعی را فدای توسعه تهران کردیم
اسماعیل کهرم، بوم‌شناس و فعال محیط‌زیستی هم از سرنوشت روددرههای تهران ابراز تأسف کرده و می‌گوید: «روددرههای تهران در گذشته مقصد سفر گونه‌های متنوع پرندگان مهاجر بود. این در حالی است که امروز دیگر خبری از این همه زیبایی در تهران نیست. مردم در گذشته به جای سفر انبوه به چالوس و استفاده از هوای لطیف روددرههای این منطقه، کنار روددرههای تهران وقت می‌گذراندند؛ بدون اینکه خود را درگیر ترافیک و... کنند اما با سیمانیزه‌کردن بستر روددرهها، شادابی و نشاط را از تهران گرفته‌ایم. با آسفالت و سنگفرش‌کردن کف رودخانه‌ها، برای خلق شاهکارهای شهرسازی از سرنوشت شهر بدون روددرهها غفلت کردیم.»
او با بیان اینکه با از بین رفتن روددرهها در دربند، ولنجک، دارآباد و... و توسعه شهر با ساختوسازهای سیمانی امروز باید حسرت دیدن آسمان آبی را در دل داشته باشیم، می‌گوید: «تحقیقات نشان می‌دهد هر هکتار فضای جنگلی توانایی جذب 8تن ریزگرد یا گردوغبار را دارد. احیای روددرههای تهران و بازگرداندن فضای سبز آن باید اولویت نخست مدیریت شهری باشد.»
طرح «اکوسیستم‌های روددره‌ای» اجرا می‌شود
سید اویس ترابی، رئیس اندیشکده زیست‌پذیری شهری، چشم‌انتظار اجرایی‌شدن طرحی است که به‌منظور بازیابی نقش اکوسیستم‌های روددره‌ای تهران به‌عنوان استخوان‌بندی اصلی زیرساخت سبز-آبی تهران، در شورای شهر و شهرداری تهران به تصویب رسیده است. اوکه مجری طرح مطالعاتی احیا و ساماندهی رود دره‌های تهران است می‌گوید با اجرای این طرح، تهران می‌تواند دوباره به روزهای خوبش بر‌گردد: «تهران شهری کوهپایه‌ای در دامنه جنوبی ارتفاعات بلند البرز است. بنابراین از مهم‌ترین ویژگی شهر کوهپایه‌ای که همان دمش باد کوهستان یا باد محلی است، برخوردار است. ویژگی مهم باد محلی، جریان باد در ارتفاع پایین‌تر از 100متر سطح زمین است که در‌برگیرنده ارتفاع تنفسی شهروندان است.
کریدور وزش این باد محلی در گذشته (کمتر از نیم قرن پیش) روددرههای تهران بوده‌اند. باد محلی یا جریان هوای کوهستان که مشخصه نواحی کوهپایه‌ای است، بر اثر اختلاف پتانسیل زیادِ تراز ارتفاعی و دمای هوای میان رشته کوه البرز و دشت تهران ایجاد می‌شود. جریان هوای کوهستان از طریق روددرههای دارآباد، دربند، جمشیدیه، درکه، فرحزاد و کن کانالیزه شده و روددرهها مانند یک دمنده این باد را به سمت دشت تهران هدایت می‌کردند. به‌عبارتی دیگر، روددرههای تهران، ریه‌های تنفسی شهر هستند.»
ترابی به همزمانی دمش باد محلی تهران (پس ازغروب آفتاب تا طلوع آفتاب روز بعد) با زمان اوج پدیده وارونگی هوا در فصول پاییز و زمستان اشاره کرده و می‌گوید: «از 40سال اخیر و با در‌پیش‌گرفتن رویکرد تک‌بعدی کنترل سیل بدون توجه به ابعاد دیگر توسعه شهری، روددرهها مسدود یا منحرف شدند و به این ترتیب شهر تهران از ارزش اکوسیستم‌های روددره‌ای خود ازجمله پتانسیل دمش هوای پاک از کوهستان به سمت دشت تهران محروم شد. اهمیت این محرومیت در شرایط وارونگی هوا دو‌چندان می‌شود، زیرا به‌دلیل ویژگی‌‌های اقلیمی سرزمین تهران، جریان باد غالب تهران که همان باد سینوپتیک شمالِ غرب به جنوبِ شرق است، در فصول پاییز و زمستان کمتر رخ می‌دهد؛ یعنی در زمان‌های طولانی جریان‌های هوای جوی دشت تهران راکد هستند. در این شرایط برخورداری از نعمت وزش بادهای محلی برای زیست‌پذیری در سرزمین‌های برخوردار از آن بسیار ارزشمند است. نکته‌ای که باعث کارآمدی باد محلی شمال به جنوب تهران در شرایط وارونگی دما می‌شود، کاهش قابل توجه آلاینده‌ها به میزان 18درصد است.»
تحقیقات و مطالعات ترابی و همکارانش در قالب تیمی متشکل از 12حوزه تخصصی برای طرح ژینایی (زندگی‌بخشی) اکوسیستم‌های روددره‌ای تهران تحت عنوان طرح احیا و ساماندهی رودخانه‌ها از سال94 آغاز شد و بعد از 18ماه مطالعه در سال95 به مدیریت شهری ارائه و مصوب شده است. نتایج کلی این مطالعات، حکایت از آن دارد که اقدامات یک‌بعدی در شهرسازی تهران و فعالیت‌های جزیره‌ای حاکم بر مدیریت شهری در نیم‌قرن گذشته، نتایج زیانباری به بار آورده و زیست‌پذیری این شهر در معرض خطر قرار گرفته است، ازجمله این اقدامات طی دهه‌های گذشته، تخریب یا مسدودکردن اکوسیستم‌های روددره‌ای و انحراف یا مدفون‌کردن رودخانه‌های مربوطه بوده است. یکی از پیامدهای منفی این مسئله محرومیت شهروندان از شرایط دمش هوای پاک کوهستان در محدوده محله‌ای خود است. ترابی می‌گوید: «روددرهها علاوه بر اینکه ریه‌های تنفسی شهر تهران هستند، ارکان اصلی تغذیه منبع آب زیرزمینی دشت تهران و همچنین مدیریت سیل شهر تهران را انجام می‌دهد. متأسفانه، انحراف و نفوذناپذیر‌کردن بستر رودخانه‌های واقع در این اکوسیستم‌ها باعث اخلال در فرایند تغذیه آبخوان دشت تهران شده است. از طرفی کانالیزه‌کردن و انسداد دره‌های این اکوسیستم‌ها نیز باعث تهدید ایمنی شهر تهران در برابر سیل واریزه‌ای دامنه‌های جنوبی البرز شده است. واریزه سیل، یعنی زمانی که جریان آب در روددرهها قطعات بزرگ سنگ یا تنه‌های بزرگ درخت را حرکت می‌دهد اما وقتی مسیر روددرهها با بتن‌ریزی، ساخت‌وساز و خاک‌ریزی بسته شود، این سیل به بستر شهر سرریز می‌شود. در کنار 3خسارت یادشده، از ارزش ذاتی این اکوسیستم‌ها برای ترمیم آلام اجتماعی شهروندان نیز بی‌نصیب شده‌‌ایم. پوشش گیاهی واقع در دره‌های یادشده به همراه منظر و صدای زندگی‌بخش آب رودخانه‌های جاری، نعمت‌هایی بوده و هستند که جایگزینی برای نقش آنها در حمایت از امکان زیست در شهر تهران وجود ندارد.»
به بیان او، طرح احیای روددرههای شهر تهران جزو طرح‌های پیشرو در حوزه شهرسازی دنیاست که با هدف رفع آسیب‌های واردشده بر پیکره اکوسیستم‌های شهری دنبال می‌شوند. ازجمله نمونه‌های اجرایی این قبیل طرح‌ها را می‌توان در شهر مونیخ آلمان روی رودخانه «ایسار» یا در شهر سئول کره‌جنوبی روی رودخانه «چئونگی چئون» و یا رودخانه «ساومیل» در شهر یونکرز آمریکا دید.
این محقق می‌گوید: «در طرح پیشنهادی به شورای شهر و شهرداری تهران بعد از شناسایی مسیر روددرهها و بازه‌بندی آنها، برنامه زمانی برای بازیابی نقش آنها به‌عنوان استخوان‌بندی اصلی زیرساخت سبز-آبی شهر تهران مشخص شده است.
مکث
دره فرحزاد از پاتوق معتادان تا اکوپارک
روددره فرحزاد طی 3دهه اخیر یکی از کلونی‌های معتادان در شهر تهران بوده است. در کنار تمام آسیب‌هایی که به این محدوده زیست شهری وارد شده، پاتوق بزهکاران و معتادان، ساماندهی‌اش را سخت‌تر کرده است. به همین خاطر، روددره فرحزاد، کمی بیش از 30سال است که به‌عنوان یک منطقه بی‌دفاع شهری شناخته می‌شود و گاهی طرح‌های ضربتی برای افزایش امنیت این دره معروف تهران انجام شده است. در همین راستا مدیریت شهری تصمیم دارد تا آنجا را به یک‌اکوپارک تبدیل کند. طبق پیش‌بینی‌های انجام شده تا پایان امسال فاز نخست احیای روددره فرحزاد به پایان می‌رسد. در زیر جزئیاتی از این روددره و طرح ساماندهی آن‌را می‌خوانید.
3کیلومتر طول روددره فرحزاد است.
۳۳۰۰ مترمربع از این دره در فاز نخست پاکسازی شده است.
7دسترسی به دره احداث شده است.
9ساختمان واقع در بستر رودخانه تخریب شدند.
وسعت زیادی از 4هکتار پهنه ساحلی رودخانه، حدفاصل تقاطع خیابان سیمون بولیوار تا پل خوشمرام ساماندهی شده است.
2800متر از طول این آبراهه طبیعی در طرح اکوپارک احیا می‌شود.
میلانی: احیای روددرهها واجب است
سیدآرش حسینی میلانی، رئیس کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران
از حدود 50سال پیش تاکنون متأسفانه در قالب یک رویکرد مهندسی روددرههای شهر تهران به‌خاطر مهار و هدایت سیلاب‌ها اکثرا کانالیزه و سیمانیزه شده‌اند. غافل از اینکه با توسل به روش‌های مذکور برای انتقال و هدایت ایمن سیلاب به خارج از شهر، کارکرد روددرهها را هم در بخش تامین آب سفره‌های زیرزمینی شهر و تلطیف هوا هم دربخش تفرجگاهی نابود می‌کنیم. متأسفانه امروز با بسته‌شدن مسیر روددرهها، شاهد خشک‌شدن آب در پهنه آنها، نابودی فضای سبز در سایه ساختوسازهای شهری و روان‌شدن فاضلاب‌های شهری در آنها هستیم. روددرههای تهران دیگر کارکرد زیست‌محیطی قبل را ندارند. این شرایط، تاب‌آوری تهران را در برابر آلودگی‌ها کاهش داده است. شهرداری طرح احیای 7روددره تهران را با توجه به نتایج مطالعات صورت‌گرفته در سال94 توسط مشاوران در دستور کار دارد اما با توجه به افزایش هزینه‌های اجرایی این طرح‌ها و وضعیت وخیم آلودگی هوای تهران، احیای روددرهها فعلا در اولویت مدیریت شهری قرار ندارد. براساس هزینه‌های سال94 برای اجرای طرح احیای روددرههای تهران، سالانه به اعتباری بالغ بر 500میلیارد تومان نیاز بود این در حالی است که با توجه به ضرورت مقابله با آلودگی هوا و اجرای طرح‌های توسعه حمل‌ونقل عمومی طرح احیای روددرهها از اولویت شهرداری خارج شد تا با نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و راه‌اندازی ایستگاه‌های جدید مترو از دود اگزوزها و دودکش‌ها به‌عنوان منابع آلاینده‌ها در شهر بکاهد، اما احیای روددرهها به لحاظ کارکردهای زیست‌محیطی دیگر اعم از تغذیه سفره‌های آب‌های زیرزمینی تهران و توسعه فضای سبز و ایجاد تفرجگاه‌های طبیعی برای مردم باید مورد توجه قرار بگیرد. در عین حال، طرح احیای روددرهها به‌صورت پایلوت در دره فرحزاد با مشارکت شهرداری منطقه و مجریان طرح شروع شده است. امیدواریم شهرداری منطقه و مجریان طرح با ارائه گزارشی از روند اجرای طرح، در شرایطی که شورا در حال تصویب بودجه1400 شهرداری است، بستر تخصیص اعتبارات لازم به این طرح فراهم شود.