برای مقابله با فساد چه کردیم؟

بهاره آروین‌- عضو شورای شهر تهران

شورای شهر در مواجهه با فساد ریشه‌دار در شهرداری تهران چه کرده است و در این مسیر با چه مشکلات و موانعی مواجه بوده است؟ در مواجهه و برخورد با مسئله فساد در شهرداری تهران، نخستین مشکلی که شورای پنجم با آن روبه‌رو شد این بود که فساد در سالیان گذشته به یک جز جدایی‌ناپذیر از فرایند‌های کاری شهرداری تهران بدل شده بود. به این معنا که هم پتانسیل‌های فساد‌زا در زمینه‌های کاری متعدد بود و هم مردمی که برای کار‌های مختلف به‌ویژه دریافت‌ مجوزهای ساخت‌وساز به شهرداری تهران مراجعه می‌کردند احساس می‌کردند  فساد زیادی در این سازمان وجود دارد. این مسئله در نظرسنجی‌ها هم مشاهده شده بود. همچنین موارد متعددی از تخلف نیز از سوی نهادهای نظارتی گزارش شده بود. برای مثال گزارش‌هایی که از سوی سازمان بازرسی کل کشور برای حدود یک دهه مدیریت قبلی در شهرداری تهیه شده بود موارد متعددی از این تخلفات را نشان می‌داد. از این منظر با سازمانی روبه‌رو بودیم که فساد در رگ و پی آن ریشه دوانده بود. شورای شهر پنجم با یکی از اولویت‌ها و شعار‌های اصلی خودش که رفع فساد و تحقق شفافیت بود با چنین سازمانی مواجه شد و به‌عنوان یک نهاد سیاستگذار، برخورد سیستماتیک با فساد را در دستور کار قرار داد؛ درواقع در یک تقسیم‌کار با نهادهای قضایی، برخورد با موارد فساد ، متخلفان و مفسدین را به قوه قضاییه سپرد و خود در جایگاه نهاد قاعده‌گذار و سیاستگذار، درصدد کاهش پتانسیل‌ها و زمینه‌های شکل‌گیری فساد یا به‌عبارتی پیشگیری از فساد برآمد.
 شورای پنجم در این مسیر، 3 راهبرد اصلی را برای رفع فساد و تحقق شفافیت در دستور کار قرار داده است. اولین و زمینه‌ای‌ترین کاری که در شورا‌ی شهر انجام شد تصویب مصوباتی بود که رویه‌های سلیقه‌ای در شهرداری تهران را قاعده‌مند کند. متأسفانه در فرایند‌ها و به‌طور مشخص در حوزه شهرسازی و صدور مجوزهای ساختمانی، آیین‌نامه‌های متعددی وجود داشت و به‌طور مشخص 2 محمل به‌وجود آمده بود که امضاهای طلایی با نرخ بالا در آنها شکل می‌گرفت، به‌دلیل پتانسیلی که آن نهاد‌‌ها داشتند تا تخلفات را قانونی کنند. منظور از این 2 نهاد «شورا‌های معماری» و «کمیسیون‌های داخلی» است. در شورای پنجم با تصویب 2 مصوبه حدود اختیارات و وظایف هر دوی این نهاد‌‌‌ها قاعده‌مند شد. تصمیماتی که شورا‌های معماری در دوره‌های قبل می‌گرفتند بسیار بی‌قاعده و خلاف اصول طرح تفصیلی و مبتنی بر منافع گروه‌های خاصی بود که قرار بود از آن منافع بهره‌مند شوند. وقتی ما شورا‌های معماری را قانونمند کردیم بخشی از این تلاش برای رسمیت‌بخشی به تخلفات به‌سوی کمیسیون‌های داخلی حرکت کرد که آن هم با مصوبه شورای پنجم درباره حدود و اختیارات کمیسیون‌های داخلی محدود شد.
طبعا صرف تصویب مصوبات، بدون اجرای آنها کمکی به کاهش فساد نخواهد کرد. دومین کاری که شورای پنجم و بنده در کمیته شفافیت و شهر هوشمند در دستور کار قرار دادیم، تمام الکترونیک کردن فرایند‌ها با تکیه بر فرایند‌های محمل فساد بود. به‌طور مشخص فرایند معاملات و فرایند صدور گواهی‌های ساختمانی 2 حوزه اولویت‌دار بود که پتانسیل‌های فساد‌زا داشت و کار‌ها در آن به‌صورت دستی انجام می‌شد. ما تمام‌الکترونیک کردن آنها را در دستور کار قرار دادیم و در بسیاری بخش‌ها ازجمله صدور پایان‌کار پیشرفت‌ها در تمام‌الکترونیک کردن موفقیت‌آمیز بود اما در فرایند صدور پروانه متأسفانه به‌دلیل رویه‌های ریشه‌داری که سال‌هاست وجود داشته  عجالتا بخشی از فرایند به‌صورت تمام‌الکترونیک انجام می‌شود و درصددیم در ماه‌های باقیمانده کل فرایند صدور پروانه به‌صورت تمام‌الکترونیک، از طریق حساب شهروندی افراد در سامانه «تهران من» و بدون نیاز به هرگونه مراجعه به شهرداری یا دفاتر خدمات الکترونیک شهر، کل فرایند با مراجعه شهروندان به سایت قابل انجام باشد. چنان‌که هم‌اکنون دسترسی افراد به اطلاعات و آرشیو پرونده‌های فعال‌شان در حوزه شهرسازی از طریق حساب شهروندی‌شان در سایت «تهران من» امکان‌پذیر شده است و شهروندان برای اطلاع از محتویات پرونده خود هیچ نیازی به مراجعه به شهرداری یا دفاتر خدمات الکترونیک شهر ندارند.
همچنین تمام‌الکترونیک کردن معاملات بر مبنای مصوبه خرداد‌ماه سال۹۷ شورای شهر در دستور کار قرار گرفت ازجمله دریافت اسناد و بازکردن پاکت‌ها ه‌صورت تمام‌الکترونیک که الان درحال طی کردن فاز آزمایشی است. امیدواریم صورت وضعیت‌ها و دیگر مراحل انجام معاملات را نیز در ماه‌های باقیمانده از شورای پنجم تمام‌الکترونیکی کنیم و با این‌کار زمینه‌های فسادزا در مراحل مختلف معاملات را از بین ببریم.
اما سومین و اصلی‌ترین راهکاری که شورای پنجم و مدیریت شهری برای کاهش فساد در پیش گرفتند افزایش شفافیت در این سازمان بود. تجربه جهانی نشان داده فساد‌هایی که شکل سیستماتیک می‌گیرند و خیلی در رگ و ریشه یک سازمان باقی می‌مانند و تبدیل به رویه‌های جاری می‌شوند، این نوع فساد جز از طریق نظارت همگانی قابل رفع نیست. هر نظارت متمرکز در قالب افراد و نهادهای نظارتی اغلب یک حلقه به حلقه‌های موجود اضافه می‌کند و به‌اصطلاح صرفا نرخ را بالاتر می‌برد ولی به کاهش فساد منتهی نمی‌شود درحالی‌که با تحقق شفافیت، چشم ناظر میلیون‌ها شهروند می‌تواند با کمترین هزینه به پیشگیری از فساد منجر شود.
اگر بخواهیم با فساد‌هایی که به شکل سیستماتیک رخ می‌دهد صرفا به‌صورت موردی برخورد کنیم، هرچند نفر که از یک طرف دستگیر شوند، از طرف دیگر صد‌ها نفر به‌دلیل پتانسیل‌های فساد‌زا رشد می‌کنند. به همین دلیل پیشگیری از فساد اصلی‌ترین دستور کار شورای شهر بوده است. به‌عنوان نمونه، زمانی که قرار شد شورا‌های معماری مناطق فقط تصمیماتشان را در سامانه ثبت کنند بسیاری از افراد حاضر در این شوراها دیگر تصمیمات خلاف قاعده نمی‌گرفتند. زمانی که قرار شد اطلاعات پروانه‌های ساختمانی در سایت شفاف منتشر شود بسیاری از تخلفات جدی که در دوره‌های گذشته به‌صورت عادی و معمول رخ می‌داد دیگر امکان تحقق نداشت چراکه دیگر نمی‌شد با زد و بند با چند نفر از مدیران این تخلفات را رفع و رجوع و از چشم‌ها پنهان کرد. این بار چشم ناظر میلیون‌ها شهروند کار نظارت را انجام می‌داد. تحقق شفافیت با راه‌اندازی وب‌سایت شفاف (shafaf.tehran.ir) در فروردین‌ماه۹۷ در دستور کار قرار گرفت و از آن زمان تاکنون اطلاعات بسیاری از فرایندهای مختلف در شهرداری تهران روی این وب‌سایت منتشر شده است.
اولین حوزه‌‌ای در شهرداری که مشمول شفافیت شد، حوزه مالی و معاملات بود. در نخستین مرحله اطلاعات قرارداد‌های بیش از یک میلیارد تومان روی وب‌سایت شفاف منتشر شد و به‌تدریج سقف قراردادها به قراردادهای کلان (بالای 330‌میلیون تومان) کاهش پیدا کرد و به‌تدریج اقلام بیشتری از اطلاعات قراردادها نیز در دسترس عموم شهروندان قرار گرفت. اکنون چند هفته‌ای است که اطلاعات قرارداد‌های متوسط (بالای ۳۳میلیون تومان) هم به اطلاعات موجود در وب‌سایت شفاف اضافه شده و انتشار اطلاعات انواع دیگر معاملات، علاوه بر اطلاعات مناقصات در دستور کار قرار گرفت و در این راستا اطلاعات مزایده‌ها و قرارداد‌‌‌های مشارکتی و قرارداد‌های ملکی، حواله‌ها و تهاتر‌ها نیز روی سایت قرار گرفتند. لایحه و مصوبه بودجه سالانه هم در فرمت استاندارد و قابل تحلیل روی وب‌سایت منتشر شده است. گزارش‌های مالی شهرداری تهران هم به‌صورت انتشار درآمد و هزینه ماهانه و همچنین گزارش‌های سالانه ازجمله گزارش‌های تفریغ بودجه شهرداری از سال87 به بعد انتشار پیدا کرده است.
دومین حوزه پرفساد حوزه شهرسازی بود که در این بخش هم اطلاعات پروانه‌های ساختمانی صادر شده از سال97 به بعد منتشر شد. همه پروانه‌های ساخت که بعد از سال97 تشکیل پروانه داده‌اند و در دوره اخیر مدیریت شهری بررسی شده و ازجمله صورت‌جلسات شورای معماری همراه با اطلاعات پروانه منتشر شده است. همین انتشار عمومی کمکی بود تا مصوباتی که برای قاعده‌مند کردن داشتیم و همچنین اقدامات برای تمام‌الکترونیک کردن با تحقق شفافیت و انتشار عمومی اطلاعات حوزه شهرسازی تکمیل شود و در میان‌مدت این حوزه پرفساد به حوزه کم‌فساد و شفاف تبدیل شود. سابقه طرح تفصیلی و تغییرات پهنه‌ها و پارسل‌های مختلف شهر که قبلا در انحصار چند نفر خاص بود روی نقشه تهران در دسترس عموم قرار گرفت و همچنین اطلاعات پروانه‌های صادره در باغ‌ها از سال9۲ به بعد و همچنین اطلاعات پروانه‌های دارای تغییر کاربری از سال۹۷ به بعد هم روی سایت شفاف منتشر شد.
از دیگر اطلاعات منتشر شده، اطلاعات شرکت‌ها و سازمان‌های شهرداری است که در سال‌های گذشته به «حیاط‌خلوت» شهرداری تهران مشهور شده بود. اطلاعات صورت‌های مالی این سازمان‌ها و شرکت‌ها از سال90 به بعد در قالب فایل اکسل منتشر شد. همچنین اطلاعات مدیران و کارکنان شهرداری تهران و اطلاعات سفرهای خارجی مدیران برمبنای مصوبه مدیریت تعارض منافع منتشر شد. اطلاعات روزبازار‌ها و کیوسک‌ها، اطلاعات پیام‌های ثبت شده در سامانه‌های 137 و 1888 و همچنین نسخه کامل پژوهش‌ها و کتاب‌های شهرداری تهران دیگر اقلامی بود که در وب‌سایت شفاف منتشر شد.
باوجود تمام این تلاش‌ها، سؤال بجایی است اگر پرسیده شود آیا راهبرد‌های سه‌گانه شورای شهر برای کاهش فساد در سازمانی که سالیان سال به این پتانسیل‌های فسادزا خو کرده بود، باعث کاهش فساد شده است یا نه؟
احساس فساد یک‌شبه به‌وجود نمی‌آید و حتی در چند‌ماه و چند سال هم به این راحتی از بین نمی‌رود زیرا به‌تدریج به‌وجود آمده است. تجربه جهانی‌نیز نشان می‌دهد که مبارزه با فساد اگر تداوم داشته باشد در میان‌مدت باعث کاهش احساس فساد در شهروندان می‌شود. برای سازمانی که بسیاری از رویه‌های آن به شکلی فسادآمیز در سالیان گذشته شکل گرفته بود ممکن است با همه مصوبات و تلاش‌های شورای پنجم هم، همچنان این سازمان در مقابل تغییر مقاومت کند و ما همچنان با برخی تخلفات موردی مواجه باشیم اما می‌شود این اطمینان را داد که با این راهبرد‌های سه‌گانه حجم تخلفات و فسادی که در این سازمان اتفاق می‌افتد به‌طرز محسوسی کاهش پیدا کرده است.
برای مثال، جناب آقای شهردار در یکی از جلسات گفتند که در شورای معماری یکی از مناطق، در دوره گذشته مدیریت شهری، مجوز ساخت 16برج داده شده درحالی‌که حتی ماشین آتش‌نشانی قادر به حرکت میان آنها نیست. مشخص است این تخلف ازضوابط، فارغ از فساد مالی، چقدر می‌تواند گسترده شود و چطور جان شهروندان را به خطر بیندازد و خوشبختانه با تلاش‌ها و اقدامات شورای شهر می‌توانیم با اطمینان بگوییم که با چنین حجم و گستردگی‌ای از تخلفات مواجه نیستیم. اما آیا می‌توانیم بگوییم که امروز هیچ تخلفی در شورا‌های معماری یا در سطح برخی مناطق اتفاق نمی‌افتد؟ احتمالا نتوانیم با این قاطعیت بگوییم ولی می‌توانیم بگوییم حجم و میزان تخلف‌ها دیگر در ابعاد مجوز 16برج بدون رعایت حداقل‌های ایمنی نیست. این اتفاق خوبی است و ما نباید این تلاش‌ها را رها کنیم. خیلی‌ها ممکن است بگویند هنوز هم تخلف و فساد هست. احتمال دارد اینها همان گروه‌های ذی‌نفع باشند که از رویه‌های قبلی استفاده می‌کردند و تلاش می‌کنند با تزریق ناامیدی که هیچ اتفاقی نیفتاده و هنوز در بر همان پاشنه می‌چرخد این تلاش‌ها را بی‌اثر کنند و برگردند به همان حجم از تخلفات و فسادی که در سالیان گذشته در این سازمان رخ داده بود. ما امیدوار هستیم با مصوبه‌هایی که در آینده نزدیک و در قالب حمایت از گزارشگران تخلف در صحن شورای شهر به تصویب می‌رسد، شورای شهر هرچه بیشتر دست شهروندان را برای همکاری در مقابله با فساد در شهرداری تهران بفشارد و امیدواریم با تصویب این مصوبه، آن پتانسیل نظارت همگانی که با تحقق شفافیت ایجاد شده است، ثمرات خودش را هرچه بیشتر در عمل محقق کند.
به‌هرحال اگر این تلاش‌ها مداوم باشد و ما خسته و ناامید نشویم و فکر نکنیم اگر جایی تخلفی رخ داد پس همه این تلاش‌ها بی‌اثر بوده، اگر مطالبه‌گری شهروندان برای افزایش هرچه‌بیشتر شفافیت در همه وجوه شهرداری مداوم باشد یعنی بعد از پایان دوره پنجم شورای شهر و این دوره مدیریت شهری هم همین تلاش‌های شفافیت‌بخش و اقدامات برای هوشمند کردن و تمام‌الکترونیک کردن فرایند‌ها و سیاستگذاری برای قاعده‌‌مند کردن رویه‌های سلیقه‌ای ادامه یابد ان‌شاء‌الله در یک دهه پس از شروع به‌کار شورای پنجم، شهرداری تهران به یک سازمان عاری از فساد تبدیل شود.