مهمان لبنانی اردوغان

سعید غفاری- تحلیلگر مسائل خاورمیانه

سعد ‌الحریری، نخست‌وزیر مأمور به تشکیل کابینه لبنان روز جمعه به ترکیه رفت و با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور این کشور در استانبول دیدار کرد. این دیدار که بیش از لبنان، در پایتخت‌های عربی مورد توجه قرار گرفت، در شرایطی انجام شد که لبنان درگیر سلسله بحران‌های اجتماعی، سیاسی، امنیتی و اقتصادی است. از سوی دیگر حریری با فردی دیدار کرده که از سوی دولت سعودی متهم به دخالت در امور داخلی کشورهای عربی است. طبق اعلام کاخ ریاست‌جمهوری ترکیه، در این دیدار دوساعته و پشت درهای بسته، دو طرف درخصوص توسعه «همکاری‌های عمیق مشترک» و روابط سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و تجاری گفت‌و‌گو کردند. دفتر الحریری نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد که راه‌های غلبه بر مشکلات اقتصادی لبنان و ازسر‌گیری بازسازی بیروت در فردای تشکیل دولت مورد بحث و بررسی قرار گرفت. آنگونه که محافل لبنانی می‌گویند، سعد الحریری پیش از سفر به استانبول، بارها برای دیدار با «محمد بن سلمان» تلاش کرده اما پاسخی از ریاض دریافت نکرده است. بنابراین می‌توان این سؤال را مطرح کرد که سفر نخست‌وزیر آینده لبنان به ترکیه چه تبعاتی برای لبنان و عربستان سعودی در پی دارد؟
روزنامه رأی الیوم در این ارتباط می‌نویسد: ریاض و ابوظبی همواره حساسیت بالایی به نفوذ ترکیه در کشورهای عربی و ازجمله لبنان دارند و سفر حریری به ترکیه می‌تواند مقدمه‌ای برای تبدیل اردوغان به یک بازیگر اساسی در فضای سیاسی و در میان گروه‌های اهل سنت لبنان با مرجعیت جریان المستقبل باشد. اما حریری با چه تضمین و چه پشتوانه‌ای به‌جای حضور در ریاض، به استانبول رفته است؟ به‌گفته برخی منابع، سفر حریری به استانبول، نخستین ثمره اقدام فرانسه و ترکیه برای تنش‌زدایی است، ‌طوری که در روزهای گذشته فضای سیاسی میان آنکارا و پاریس مثبت بوده و دو کشور گام‌هایی برای حل و فصل اختلافات برداشته‌اند. اگر این فرض صحیح باشد، احتمال اینکه مکرون، حریری را به استانبول فرستاده باشد، وجود دارد. از سوی دیگر برخی محافل می‌گویند ریاض و ابوظبی در حال سرمایه‌گذاری روی «بهاء الحریری» برادر سعد الحریری هستند تا پایگاه مردمی او را در لبنان ایجاد کرده و سعد الحریری را به حاشیه ببرند. جالب اینکه بهاء الحریری نیز شروع به فعالیت در این زمینه کرده و در حال ایجاد زیربنای رسانه‌ای، مردمی و اقتصادی خود در لبنان است. بنابراین سفر سعد الحریری به ترکیه (به‌عنوان قطب منطقه‌ای اهل سنت) می‌تواند با هدف ایجاد توازن و مقابله با تلاش‌های ریاض و ابوظبی جهت به حاشیه بردنش باشد.

پیشینه روابط ترکیه و لبنان
روابط تاریخی میان لبنان و ترکیه از دو منظر سیاسی، فرهنگی و اقتصادی قابل بحث و بررسی است. این دو کشور بیش از یک‌میلیارد دلار با هم روابط تجاری دارند. براساس آماری که منتشر شده، ترکیه در سال ۲۰۱۶ میلادی، ۷۳۴میلیون دلار، در سال۲۰۱۷ میلادی، ۸۸۹میلیون دلار و در سال۲۰۱۹ بیش از یک‌میلیارد دلار به لبنان صادرات داشته است. همچنین واردات از لبنان به ترکیه هم ارقامی حدود ۵۴میلیون دلار تا ۱۷۰میلیون دلار طی سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۹ گزارش شده است. شرکت‌های ترکیه لبنان را سکوی پرش خود به جهان عرب می‌دانند. روابط میان ترکیه و لبنان در دوران رفیق الحریری بسیار خوب بوده است. این روابط پس از جنگ داخلی لبنان میان دو کشور گسترش پیدا کرد. رفیق الحریری در سال۲۰۰۴ به ترکیه سفر کرد. در آگوست۲۰۱۹ نیز مولود چاووش‌ اوغلو، وزیر خارجه ترکیه هم به لبنان سفر کرد و چندین قرارداد را به امضا رساند. پس از انفجار بیروت، وزیر خارجه ترکیه به همراه فؤاد اوکتای، معاون رجب طیب اردوغان به این کشور سفر کرد و علاوه بر دیدار با گروه‌ها و رهبران لبنانی، به آنها اعلام کرد که آنها مایل به بازسازی لبنان پس از انفجار بندر بیروت هستند. آنکارا طی سال‌های گذشته به‌دنبال آن بود تا در شمال لبنان بتواند نفوذ خود را از طریق تقویت شهروندان اهل سنت این منطقه افزایش دهد و پایگاه قابل اطمینانی به‌وجود آورد. ترکیه با همین منظور ارتباط‌های زیادی با سعد الحریری و همچنین ولید جنبلاط، رهبر حزب سوسیالیست ترقی‌خواه دارد. دلیل این ارتباط هم مخالفت این افراد با بشار اسد و سوریه است. گفته می‌شود ترکیه در مناطق تحت کنترل حزب‌الله لبنان، سرمایه‌گذاری‌های زیادی در بخش بهداشت و درمان در منطقه «صیدا» انجام داده و حتی اخیرا هم آژانس همکاری و توسعه ترکیه در آنجا مشغول به فعالیت شده است. ترکیه همچنین در منطقه طرابلس در شمال لبنان با یک گروه از شهروندان ترک‌تبار اهل سنت ارتباط دارد که می‌توان این جریان را بازوی عملیاتی ترکیه در لبنان دانست. ترکمن‌های لبنان که حدود ۷۰هزار نفر جمعیت دارند، ازجمله گروه‌هایی هستند که آنکارا روی آنها سرمایه‌گذاری متمرکزی کرده است. آنکارا همزمان با این اقدامات، حزب‌الله را به‌دلیل حمایت از بشار اسد، هدف انتقاد قرار داده است.

گمانه‌زنی‌هایی درباره اهداف سفر حریری
احتمال دارد بخشی از سفر سعد الحریری به ترکیه مربوط به مسئله سوریه باشد. از سوی دیگر نمی‌توان از منابع نفت و گاز در مدیترانه شرقی چشم پوشید. برخی می‌گویند ترکیه به‌دنبال آن است تا لبنان را در این خصوص با خود هماهنگ کند اما در مدیترانه شرقی علاوه بر مصر و امارات، فرانسه هم رسما مقابل ترکیه قرار دارد. تمام اینها در حالی است که امارات درباره مدیترانه شرقی با ترکیه در حال کشمکش است و عربستان هم در مسئله قطر و لیبی با ترکیه تقابل‌های آشکار دارد. در این میان نباید موضع فرانسه را نیز نادیده گرفت.