«چشمهعلی» در محوطه باز قرار دارد و می‌توان در این روزهای کرونایی به آنجا رفت
روایت هشت‌هزار ساله چشمهعلی
مدت‌هاست که به‌دلیل شیوع بیماری کرونا، موزه‌های تهران تعطیل هستند و امکان بازدید از آنها وجود ندارد. اما در همین شهر خودمان مکان‌هایی پیدا می‌شوند که دست‌کمی از موزه ندارند! مجموعه باستانی و تاریخی چشمهعلی شهرری یکی از این مکان‌هاست که اگر بگوییم یک موزه طبیعی تمام‌عیار در محدوده پایتخت به‌حساب می‌آید، بیراه نگفته‌ایم. باورش بسیار سخت است، اما این تپه و چشمه قدیمی قدمتی 8هزار ساله دارد و به گفته باستان‌شناسان یکی از قدیمی‌ترین استقرارهای انسان پیش از تاریخ در شمال مرکز فلات ایران است! فضای باز محوطه چشمهعلی این امکان را به ما می‌دهد تا در روزگار کرونا که در همه موزه‌های شهر بسته است، امکان بازدید از یک موزه طبیعی و بکر را داشته باشیم.
استقرار پارت‌ها در چشمهعلی
وقتی از قدمت 8هزار ساله مجموعه باستانی چشمهعلی صحبت می‌کنیم، یعنی درواقع از روزهای پیش از تاریخ می‌گوییم؛ از زمان پارت‌ها! این تپه و چشمه تاریخی درواقع سرمنشأ حیات یکی از کهن‌ترین تمدن‌های جهان و بنیاد شهر باستانی ری است. درواقع هزاران سال پیش نخستین افراد کنار چشمه‌ای دائمی بر بالای تپه‌ای گرد آمدند که امروزه ما این تکه را به‌عنوان محدوده تاریخی و باستانی چشمهعلی می‌شناسیم.
کاوش در محوطه تاریخی
اما امروز این اطلاعات را از کجا داریم؟ از کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه چشمهعلی که از سال 1909میلادی آغاز شد؛ یعنی بیش از 110سال پیش. در سال 1909هیأتی فرانسوی حین مطالعات خود در دشت ری و ورامین، این محدوده را هم نقشه‌برداری کردند، اما کاوشی در آن انجام ندادند. همین نقشه‌برداری باعث شد تا کاوش‌ها در این محدوده آغاز شود و تحقیقات پیرامون چشمهعلی از سال 1934میلادی، یعنی حدودا سال 1313هجری شمسی، با سرپرستی «اریش فریدریش اشمیت» باستان‌شناس آلمانی -آمریکایی وارد مرحله جدیدی شود.
از روزگار پارت‌ها تا تیموری‌ها و ساسانی‌ها
در کاوش‌هایی که از سال 1313رسما در محدوده چشمهعلی آغاز شد، اشیا و آثار ارزشمندی به‌دست آمد که مشخص می‌کرد این محدوده دارای نشانه‌هایی از دوره‌های پیش از تاریخ، یعنی از روزگار پارت‌هاست! آثار یافت‌شده در تپه تاریخی چشمهعلی ازجمله سفالینه‌ها، نشانه‌هایی از روزگار پارت‌ها، ساسانی‌ها و اسلام تا روزگار تیموری را در خود داشت که امروزه بخشی از این کشفیات در موزه ملی ایران یا همان موزه ایران باستان خیابان سی‌تیر نگهداری می‌شوند.
زادگاه زرتشت!
یکی دیگر از ویژگی‌های چشمه علی، روایتی است که درباره زرتشت وجود دارد. نقل است که «مادر زرتشت» در همین چشمهعلی زاده شد و به همین دلیل زادگاه زرتشت را هم همین محدوده می‌دانند! از آنجا که شهرری در سال‌های بسیار دور ازجمله مراکز دینی مهم زرتشتیان به‌حساب می‌آمده و به‌نوعی حکومت مرکزی موبدان زرتشتی در این منطقه وجود داشته، تاریخ‌نگاران چنین مسئله‌ای را مطرح کرده‌اند.
سنگ‌نگاره فتحعلی‌شاه بر فراز چشمهعلی
در گوشه‌ای از تپه چشمهعلی، سنگ‌نگاره‌ای وجود دارد که باستان‌شناسان آن را به زمان فتحعلی‌شاه قاجار نسبت داده‌اند. داستان این سنگ‌نگاره که سال1378با شماره2284 به ثبت ملی رسیده، این است که فتحعلی‌شاه قاجار وقتی در سال1248هجری قمری برای گشت‌و‌گذار به چشمهعلی رفت و آنجا سنگ‌نگاره ساسانی را دید، دستور داد آن سنگ‌نگاره را از بین برده و به‌جای آن، نگاره خودش را با گروهی از درباریان کنده‌کاری کنند! او که روزگار پیش از پادشاهی خودش را در شیراز گذرانده بود، با الگوبرداری از نقش‌برجسته‌های شیراز، 3نفر به نام‌های حجارباشی، نقاش‌باشی و معمارباشی را مسئول ساخت کتیبه چشمهعلی کرد. این سه‌نفر علاوه بر نقش‌برجسته چشمهعلی، 2سنگ‌نگاره دیگر هم ساختند که یکی از آنها در تنگه‌واشی فیروزکوه است و دیگری در تونل وانای جاده هراز قرار دارد.
از سورنا تا سورین
درباره اسم چشمهعلی هم روایت‌های مختلفی وجود دارد. اما روایت‌هایی که بیشتر سندیت تاریخی دارند، می‌گویند نام این چشمه 8هزار ساله در ابتدا «سورنا» بوده. نقل می‌کنند که ایرانیان باستان از آنجا که این چشمه کنار پرستشگاه «آناهیتا» بوده، به آن چشمه سورنا می‌گفتند. بعدها نام این چشمه به چشمه «سورین» تغییر یافت که به‌نظر می‌رسد این نام برگرفته از نام دودمانی بزرگ در دوره اشکانی و ساسانی باشد. درنهایت هم با ورود اسلام به ایران و به‌دلیل ارادت ایرانی‌ها به امام اول شیعیان، این محدوده به چشمهعلی معروف شد. هرچند که امروز در گویش محلی به آن «چشملی» گفته می‌شود.
منشأ شکل‌گیری شهرری
اگر می‌خواهید محوطه تاریخی چشمهعلی را که گفته می‌شود منشأ شکل‌گیری تمدن در شهرری است، از نزدیک ببینید، می‌توانید در یک فرصت مناسب خودتان را به شهرری، خیابان شهیدغیوری، خیابان 22بهمن برسانید. چشمهعلی که در تابستان‌ها به محلی برای آب‌بازی بچه‌ها تبدیل می‌شود، جاذبه‌های بسیار زیبایی دارد که همانطور که پیش از این گفته شد، دژ تاریخی و سنگ‌نگاره فتحعلی‌شاه قاجار از آن جمله است. اگر گذرتان به این محوطه تاریخی افتاد، حتما سری هم به کوچه‌های پلکانی پشت کوه‌سنگی بزنید و از دیدن مناظر بکر محوطه چشمهعلی لذت ببرید.
فرش شستن در چشمه علی
مردمان تهران قدیم باور داشتند که آب این چشمه خاصیت و ویژگی منحصربه‌فردی دارد. به این ترتیب که اگر فرش خود را با آب این چشمه بشویند، فرش کاملا پاک و تمیز شده و رنگ‌های آن روشن‌تر و درخشنده‌تر می‌شود. برای همین از گذشته‌های دور تا همین چند سال پیش هم همسایه‌های این محوطه باستانی فرش‌های خود را با آب همین چشمه شسته و آن را روی تپه سنگی چشمهعلی می‌انداختند تا خشک شود.
دژ منوچهر
اما سنگ‌نگاره فتحعلی‌شاه تنها دیدنیِ برجامانده از روزگاران دور در چشمهعلی نیست. بالای این تپه دژ زیبایی وجود دارد که گفته می‌شود در زمان خلفای عباسی بنا شده است. شاید برایتان جالب باشد بدانید که برخی این دژ را «تبرک» نامیده‌اند، برخی دیگر هم معتقدند که منوچهر این قلعه را ساخته و نامش را هم «زبیدیه» گذاشته است. به هر ترتیب این دژ زیبا که به آن «باروی کهن ری» هم گفته می‌شود، روزگاری در شمال شهر باستانی ری برای مراقبت از این شهر باستانی ساخته شده و هنوز هم در این محدوده وجود دارد و یکی از جاذبه‌های گردشگری چشمهعلی به‌حساب می‌آید.
خروشان از جاجرود
اگر درباره آب چشمهعلی کنجکاو هستید، باید بگوییم که به‌نظر آب این چشمه از جاجرود و قیطریه می‌آید؛ یعنی آب این رودخانه‌ها پس از گذر از راه‌های زیرزمینی، از زیر سنگ خارایی در دل تپه چشمهعلی می‌جوشد و در ادامه به سمت جنوب جاری می‌شود.
ثبت ملی در سال 1313
و اما بشنوید درباره ثبت ملی این محوطه باستانی ارزشمند که نه‌تنها برای مردمان شهرری و ساکنان تهران و حتی ایرانی‌ها، بلکه برای باستان‌شناسان سراسر دنیا دارای اهمیت است. این بنای تاریخی و کهن در 25فروردین‌ماه سال 1313با شماره 202در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. امروز هم با ساخت پارک و فضای سبز در اطراف مجموعه، این محوطه تاریخی به یک مجموعه تفریحی گردشگری هم تبدیل شده که بازدید از آن برای همه شهروندان امکانپذیر است.
در همینه زمینه :
