تنفس‌جیم‎‌‎سازان

سعید مروتی 

 سینمای سال75شباهت چندانی به سینمای ابتدای دهه 70 نداشت. در کمتر از 4سال، سینمای ایران تغییر چهره‎‌‎ای محسوس داده بود؛ سینمایی که حالا محصول حضور راست‌گرایان در وزارت ارشاد بود. قواعد سختگیرانه ممیزی، باعث دلتنگی عمومی شده بود؛ دلتنگی برای «دیکتاتورهای دلسوز سینما» که در سال‎‌‎های پایانی حضورشان عملکردی از خود به‌جا گذاشته بودند که مقایسه‎‌‎اش با آنچه در سال‎‌‎های 74و 75صورت می‎‌‎گرفت، نتیجه را به نفع انوار و بهشتی رقم می‎‌‎زد. درحالی‎‌‎که عزت‎‌‎الله ضرغامی در مقام معاونت سینمایی می‎‌‎کوشید تعامل با سینماگران را به نمایش بگذارد، آنچه در راهروهای ارشاد به چشم می‎‌‎آمد، ممیزی سختگیرانه و در مواردی بی‎‌‎رحمانه بود. در این دوران اما جیم‌سازان نفس راحتی می‎‌‎کشیدند. فیلم‎‌‎های حادثه‌محوری که به‌راحتی از گذر اداره نظارت و ارزشیابی عبور می‎‌‎کردند، در شهرستان‎‌‎ها گیشه‎‌‎ای پررونق داشتند. تعداد بالای فیلم‎‌‎های اکشن در این دوره، در غیبت سینمای اجتماعی، نشان از نمود و ظهور سلیقه‎‌‎ای داشت که خروجی‎‌‎اش «گروگان»، «ویرانگر»، «هفت‌گذرگاه»، «پاتک»، «دشمن» و... بود. پرتماشاگر‎‌‎ترین فیلم‎‌‎های اکران 75هم همین‎‌‎ها بودند. البته صدر جدول در اختیار «خواهران غریب» قرار داشت که هم فیلم کودک بود هم ترانه و آواز داشت و هم خسرو شکیبایی و افسانه بایگان. خواهران غریب با حال و هوای کودکانه‎‌‎اش بچه‎‌‎ها را جذب سینما می‎‌‎کرد و رگه‎‌‎های ملودرامش هم برای بزرگ‌ترها جذاب بود. کیومرث پوراحمد در هوشمندانه‎‌‎ترین گامش برای ساخت فیلم پرفروش، همه را پشت سر گذاشت. فیلمی که موفقیتش در گیشه بزرگ‎‌‎ترین غافلگیری اکران75 را رقم زد «تجارت» کیمیایی بود. نکوهش شده‎‌‎ترین فیلم کیمیایی در آن سال‎‌‎ها که نمایش‌اش در جشنواره سیزدهم فجر، با واکنش‎‌‎های تند منتقدان مواجه شده بود، پس از یک سال توقیف، نوروز75به سینماها آمد و مورد استقبال مردم قرار گرفت. تجارت با بیش از یک میلیون و 400نفر تماشاگر، پربیننده‎‌‎ترین فیلم پس از انقلاب کیمیایی شد. تجارت که در آلمان فیلمبرداری شده بود فضای تازه‎‌‎ای برای سینماروها داشت و داستانی ساده و روان برای دنبال کردن. منتقدان در اکران همان حرف‎‌‎های زمان جشنواره را تکرار کردند ولی مردم چه در تهران و چه در شهرستان‎‌‎ها به تماشای تجارت شتافتند. کیمیایی در این سال «ضیافت» را هم داشت که اکرانش شوری را میان جوان‎‌‎ها برانگیخت. سفره رفاقتی که در کافه ماطاووس پهن شد و ترانه آرتوش و مهارت کیمیایی در خلق لحظه‎‌‎های تأثیرگذار، توانست توجه جوان‎‌‎های دهه 70 را جلب کند. فیلم به‎‌‎خصوص در تهران و مشهد با استقبال گسترده‎‌‎ای مواجه شد.
«عاشقانه» علیرضا داوودنژاد، با تبلیغات متفاوت و قصه‎‌‎ای متمایز با فیلم‎‌‎های دیگر (اقتباسی از فیلم «پیشنهاد بی‎‌‎شرمانه» که به‎‌‎نظر می‎‌‎رسید قابل اقتباس برای سینمای ایران نیست) موفق شد تماشاگران زیادی را جذب سالن‎‌‎های سینما کند. منتقدان اما با حسرت و نکوهش از پیوستن کارگردان «نیاز» به سینمای تجاری گلایه می‎‌‎کردند.
«بازمانده»، «برج مینو»، «بوی پیرهن یوسف»، «سفر به چزابه»، «گبه» و «لیلی با من است» مهم‎‌‎ترین فیلم‎‌‎های نسل پس از انقلاب در اکران 75بودند. بازمانده هم تسلط و اشراف حرفه‎‌‎ای سیف‎‌‎الله داد را نمایان می‎‌‎کرد و هم تفاوت میان اعتقاد و سفارش‌پذیری را. اعتقادی که کنار تسلط حرفه‎‌‎ای بازمانده را تماشایی کرده بود. حاتمی‌کیا با 2 فیلم 2مسیر متفاوت را می‎‌‎پیمود. بوی پیرهن یوسف در تداوم ملودرام دفاع‎‌‎مقدسی «از کرخه تا راین» و برج مینو ادامه تجربه «خاکستر سبز»، ساخته شده بودند. سینمای دفاع‎‌‎مقدس با 2 فیلم حاتمی‌کیا و سفر به چزابه شاهکار رسول ملاقلی‌پور، در حالی در جست‎‌‎وجوی دریچه‎‌‎های تازه بود که نگاه رسمی در آن مقطع، همدلی چندانی با آن نداشت. درحالی‎‌‎که نخستین کمدی جنگی سینمای ایران توانست همه را با خود همراه کند. لیلی با من است هم جای خالی سینمای کمدی را پر می‎‌‎کرد و هم ظرفیت‎‌‎های تازه‎‌‎ای برای نزدیک شدن به خطوط قرمز را نمایان می‎‌‎کرد. کمال تبریزی در سال‎‌‎های بعد دیگر این قدر خوش اقبال نبود. فیلم‎‌‎های جشنواره پانزدهم نشان داد سینمای ایران همچنان همان مسیری را می‎‌‎رود که در یک سال قبل پیموده بود. انبوه فیلم‎‌‎های اکشن کنار چند فیلم انگشت شمار از فیلمسازان بزرگ. در جشنواره‎‌‎ای که «بچه‌‎‌‎های آسمان» مجیدی پدیده‎‌‎اش بود، «لیلا»‌ی مهرجویی و «سلطان» کیمیایی بیشترین بازخوردها را داشتند. سینمایی که امکان تنوع ژانری از آن گرفته شده بود، به تک جرقه‌هایش دلخوش بود.