سرشت یگانه جشن زایش مهر و نوروز

میرجلال الدین کزازی_ نویسنده و استاد دانشگاه

شب در فرهنگ و منش ایرانی پدیده‌ای است نکوهیده و ناپسند. ایرانیان شب، تیرگی و سرما را خوش نمی‌دارند. از همین رو تیره‌ترین و دراز‌ترین شب سال که از سوی دیگر شب آغازین زمستان نیز هست در نماد شناسی ایرانی گجسته‌ترین و دل‌آزارترین شب شمرده شده است. 
پیداست که در شبی چنین، نیاز به روشنایی و گرما و خورشید نیز بیش از هر زمانی دیگر است. از همین روی همچنان اگر نمادشناسانه به جشن و آیین این شب بنگریم خورشید در چنین شبی از مادر ‌زاده می‌شود اما این زایش به راستی و در بن گونه‌ای از باززایی است. تو گویی که خورشید دیگربار ‌زاده می‌شود. 
نوزایی همیشه همراه است با توش و توان یافتن به برنایی و برومندی رسیدن، از پیری و پژمردگی رهایی یافتن، زندگانی را از سر گرفتن. این نوزایی را ایرانیان با جشن و آیین زایش بزرگ می‌دارند و خوانی آیینی می‌آرایند. تنها جشن‌های بزرگ ایرانی است که خوانی در آنها گسترده می‌شود. 
جشنی دیگر که خوانی آیینی دارد جشن نوروز است که جشن بزرگ و فراگیر و میهنی ایران شمرده می‌شود. گستردن این خوان نمادین، خود نشانه‌ای می‌تواند بود از ارج و ارزشی بسیار که این جشن نزد ایران داشته است و دارد. یکی از رفتارها و هنجارها که ایرانیان می‌کوشیده‌اند در این جشن آن را در کار بیاورند آن بوده است که شب را زنده بدارند، بیدار و هوشیار آن را به روز برسانند، زیرا می‌خواسته‌اند که گواه بر دمیدن خورشید باشند، خورشیدی که در فرجام این شب تیره دیریاز بیش از هر زمانی دیگر گرامی و گران مایه، ارجمند و سپند پنداشته می‌شده است. 
این جشن بر این پایه جشن رهایی از تیرگی است، جشن راه بردن به روشنایی است، خورشید برترین نشان و نماد روشنایی است. از همین روی این جشن کاربردی بسیار گسترده در میان ایرانیان یافته است و به جشنی مردمی دگرگون شده است. در واقع این جشن آن بخت بلند را یافته است که بتوانیم آن را با جشن و آیین نوروز سنجید. همچنان اگر نمادشناسانه و فراخ بنگریم، در سرشت و ساختار جشن زایش مهر با جشن نوروز یکی است. این هر دو جشن‌ها هستند که در آنها ایرانیان روشنایی و گرما را و در پی آن خورشید را بزرگ می‌دارند. 
آن خوان آیینی که در این شب گسترده می‌شود همچنان پیوندی تنگ دارد با خورشید؛ پیوندی نمادینه. برجسته‌ترین نماد و نشان خورشید در این خوان، میوه‌ای است که نزد ایرانیان میوه‌ای دیگر سان است و بهشتی؛ انار.
انار یکی از بایسته‌ترین نمادهای این خوان آیینی است و درست از همین رو است که ایرانیان می‌کوشند به هر شیوه که می‌توانند اناری را فرادست بیاورند و بر این خوان بنهند. تو گویی که اگر اناری بر آن نهاده نشود این خوان، خوانی بسزا به آیین نخواهد بود. 
جشن باستانی زایش مهر را به همه هم‌میهنان فرخ باد می‌گویم و برای یکایکشان از درگاه روشن کردگار به آرزو می‌خواهم که از زندگانی روشن فرمند برخوردار باشند. آن زندگانی‌ای که در فرمندی در افروزش جان و دل همانند خورشید باشد.