«علی خانجانی» پژوهشگر و نویسنده کتاب ۱۶ جلدی فرهنگ قصه‌شناسی یلدا:
قصه‌گویی تاریخ مصرف ندارد
زهرا کریمی
مردی از تبار دنیای قصه‌ها ساکن محله قیطریه است. کسی که با تجربه چند ساله در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان دغدغه‌اش احیای قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی بود.
تألیف کتاب ۱۶ جلدی فرهنگ قصه‌شناسی یلدا و اختصاص شناسه‌ای با نام کد بین‌المللی به قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی در این فرهنگ‌نامه باعث شد تا او به اهدافش نزدیک شود.
«علی خانجانی» مؤسس و مدیر پیشین مرکز پژوهش و ترویج قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی از زمره نویسندگان و پژوهشگران نام آشنایی است که برای ترویج قصه‌گویی و قصه‌خوانی تلاش زیادی کرده و در برپایی نخستین جشنواره قصه‌گویی و کارگاه‌های آموزش قصه‌گویی مشارکت داشته و معتقد است که قصه نقش مهمی در انتقال ارزش‌های فرهنگی و هویت بومی ما به کودکان دارد؛ مانند قصه‌های شب یلدا. به بهانه بلندترین شب سال که امسال متفاوت از سال‌های گذشته و به دور از دورهمی‌ها و در واقع در فضای مجازی برگزار می‌شود با پژوهشگر هم‌محله‌ای گفت‌وگو کرده‌ایم.
علاقه و کم و کاستی‌ها مرا به سمت دنیای قصه‌ها سوق داد. به‌طور جدی از سال ۱۳۷۶ و شروع جشنواره‌های قصه‌گویی در کانون، قصه‌گویی به‌عنوان یک فعالیت جدی محور برنامه‌ها و مطالعاتم شد و درخصوص جایگاه و ارزش قصه‌گویی در فرهنگ دینی همین بس که بگویم خداوند سبحان در قرآن کریم خود را به دفعات قصه‌گو معرفی می‌کند و بیش از نیمی از آخرین کتاب آسمانی خود را به قصه و قصه‌گویی اختصاص داده است.
قصه‌گویی یکی از شاکله‌های اصلی در بسیاری از آیین‌های ملی و باستانی ما بوده و یکی از گیره‌های محکمی است که نسل‌های گذشته را به حال و آینده پیوند می‌دهد. هنوز هم خوشبختانه نقالی و شاهنامه‌خوانی که ازگونه‌های مهم و معتبر قصه‌گویی هستند در هنرهای آیینی نمایشی ما از جایگاه بلند و ارزشمندی برخوردار است.
در عصر جدید نیز از این هنر به‌عنوان یک واسطه اثربخش در مهارت زبان‌آموزی، ارتباط کلامی و آموزش غیرمستقیم بهره‌گیری می‌کنند و فستیوال‌های مهمی در تمامی جهان به‌ویژه در اروپا و آمریکا به ترویج این هنر می‌پردازند و هدف اصلی آنها تشویق پدران و مادران و آموزگاران به استفاده از قصه‌گویی در ارتباط‌گیری با فرزندان و آینده‌سازان است.
- فرهنگ نامه قصه‌شناسی یلدا
قصه‌گویی در کنار کارکردهای آموزشی تربیتی برای جایگاهی که در فرهنگ مردم و ادبیات شفاهی ساکنان هر نقطه از زمین دارد، یک پنجره باز و روشن برای نگرش به طرز فکر و روش زندگی جوامع محسوب می‌شود و به عبارت دیگر قصه‌های هر دیار آینه‌هایی هستند که مقابل رفتارها، آرزومندی‌ها، طرز برخورد با مشکلات، چاره‌جویی‌ها و به‌طور کلی راه و رسم و شیوه زندگی ساکنان آن دیار گذاشته شده و این یک ملاک و معیار دقیق و قابل دسترس است برای شناخت جوامع و مردم شناسی.
این مهم باعث شده که قصه‌پژوهی نیز در کنار قصه‌گویی جدی گرفته شود و تلاش‌های گستردهای در هر سرزمین برای شناخت، گردآوری و طبقه‌بندی قصه‌ها و افسانه‌هایشان انجام شود. از طرف دیگر بعد از مشورت با اهل فن و استادان کار و پس از اینکه متوجه شدم در این زمینه چقدر نسبت به سایر جوامع غفلت داشته و از قافله عقب مانده‌ایم با طرح موضوع و تشکیل جلسات متعدد با صاحب‌نظران از مدیرعامل وقت کانون خواستم بستری فراهم کند تا بتوانیم در کنار قصه‌گویی، قصه‌پژوهی را نیز دنبال کنیم که خوشبختانه این اتفاق افتاد و «مرکز پژوهش و ترویج قصه‌های ایرانی» با مسئولیت من تأسیس شد و ۲ نفر از خبره‌ترین افراد صاحب‌نظر در این حوزه یعنی دکتر محمد جعفری قنواتی و استاد احمد وکیلیان به‌عنوان استاد راهنما برای این کار انتخاب شدند.
به کمک این بزرگواران و مشورت‌های دیگری که با پیشگامان این عرصه مثل پروفسور مارزلف، شرق‌شناس و قصه‌پژوه آلمانی داشتیم کار شناسایی، گزینش و آموزش پژوهشگران مورد نیاز انجام شد و طی ۵ سال به کمک تیمی حدوداً ۷۰ نفره توانستیم بیش از ۲۰۰ منبع را برای این کار شناسایی کنیم و بیش از ۸ هزار روایت را مورد بررسی و پژوهش قرار دهیم. حاصل این کار حدود ۱۰ هزار صفحه مطلب شد که در ۱۶ جلد گنجانده شد و برای تقدیم به علاقه‌مندان از طرف کانون، چاپ و منتشر شد. اکنون مشغول اقدامات نهایی برای تولید نرم‌افزار این کار هستیم و امیدواریم که بتوانیم به‌زودی لوح فشرده آن را نیز که کامل‌کننده این کار است تولید و منتشر کنیم.
چرا قصه‌شناسی یلدا؟
در حقیقت نام یلدا را برای پیوستگی عجیب شب یلدا با قصه و قصه‌گویی برای مجموعه برگزیده‌ایم. هدف اولیه از تهیه و تدارک این کتاب دایره‌المعارف یا «دانشنامه قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی» بود.
در «فرهنگ قصه‌شناسی یلدا» نزدیک به ۵۰ شناسه برای هر روایت در نظر گرفته‌ایم که ۱۳ شناسه آن در کتاب و تمامی شناسه‌ها در نرم‌افزار به کار گرفته شده است. در هر جلد از این فرهنگ، حدود ۵۰۰ روایت گرد آمده و در هر صفحه از آن، خلاصه روایت، بن مایه، پیام اصلی، پیام‌های فرعی، شخصیت‌های انسانی، شخصیت‌های غیرانسان، گروه سنی و اطلاعات دیگری نیز درباره روایتگر، محل چاپ و نشر منبع و کد بین‌المللی روای، ذکر شده است. در بخش پایانی هر جلد ابتدا بخش پندستان را داریم که پیام‌های اصلی و فرعی برخاسته از روایات مندرج در همان جلد به‌صورت الفبایی و ذکر صفحه تنظیم شده و در انتهای کتاب، چند صفحه‌ای به کد بین‌المللی روایات شناخته شده اختصاص پیدا کرده است.
- جایگاه قصه در زندگی شهری امروز
قصه تمرین زندگی است و تا زندگی هست هر انسان زندهای باید قصه بگوید و قصه بشنود. باور غلطی وجود دارد که قصه و قصه‌گویی را اقدامی کهنه و از کارافتاده میدانند. براساس این باور، در دنیای برخوردار از زندگی شهری و فناوری‌های پیشرفته دیگر جایی برای قصه و قصه‌گویی نیست. این عده نمی‌دانند که قصه‌گویی از نظر اثربخشی فوق‌العاده‌ای که در تفهیم مطالب و انتقال نکات تربیتی دارد چه نقش و جایگاهی در سطوح عالی آموزشی دارد.
آنها غافلند از اینکه در تمامی کشورهای پیشرفته، قصه‌گویی یک رشته دانشگاهی است که براساس زمان اجرا و گروه سنی شنوندگانش به گرایش‌های تخصصی و فوق‌تخصصی تقسیم می‌شود. آنها نمی‌دانند که اکثر قریب به اتفاق شخصیت‌های برجسته علوم و فنون امروزی کسانی هستند که در کودکی خود قصه‌های زیادی برایشان گفته شده و موفقیت‌های خود را مرهون اثربخشی همان قصه‌ها میدانند.
به این عده باید گفته شود که همه اختراعات و ابداعات و خلاقیت‌های بشر فقط و فقط به یمن داشتن تجسم ذهنی قوی شکل می‌گیرد و یکی از روش‌های مؤثر در تقویت تجسم ذهنی کودکان و نوجوانان گفتن قصه‌های شگفت‌انگیز از حوادث خارق‌العاده است. اگر قصه‌گویی تاریخ مصرف داشت هیچ‌وقت از طرف خداوند در تمامی کتب آسمانی به‌ویژه قرآن کریم تا این اندازه مورد استفاده قرار نمی‌گرفت و خداوند خود را قصه‌گو معرفی نمی‌کرد.
- شب چله مجازی در شب‌های کرونایی
کرونا مهمان ناخوانده‌ای است که دیر یا زود شرّش کم خواهد شد ولی در شرایط فعلی باید از فضاهای مجازی برای سپری کردن شب یلدا استفاده کنیم. شهرداری هر منطقه به کمک نواحی یا با استفاده از بازوهایی مانند فرهنگسراها می‌تواند از خانواده‌ها بخواهد فیلم‌های کوتاهی از اجراهای قصه‌گویی خود را حول محورهای موضوع خاصی در سایت‌های وابسته بارگذاری کنند و این‌گونه جشنواره‌های مجازی برگزار کند؛ جمع‌آوری و ثبت قصه‌های بومی محلی در مناطقی مثل شمیرانات و لواسانات از همین راه امکان‌پذیر است؛ فراخوان دریافت مقالات و برپایی مسابقات گزارشگری از قصه‌گویی بزرگان خانواده از دیگر اقداماتی است که می‌تواند با مدیریت شهرداری‌ها در فضاهای مجازی شکل بگیرد.
