ای حافظ شیرازی...

پرنیان سلطانی

یلدای امسال، بی‌شک همه ما یلدای متفاوت و منحصر به‌فردی را تجربه می‌کنیم؛ یلدایی که به دور از دورهمی‌ها و جمع‌شدن خانه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها به صبح می‌رسد. برای همین برای ادا‌کردن رسم حافظ‌خوانی در بلندترین شب سال و در لحظه چیرگی روشنایی بر تاریکی، دیگر نمی‌توانیم روی حافظ‌خوان‌های فامیل حساب کنیم و خودمان، باید گلیم خودمان را از آب بیرون بکشیم! پس اگر تا امروز کمتر دیوان حافظ را به‌دست گرفته‌ایم و اطلاعات کمی از اصول اولیه حافظ‌خوانی، چگونگی گرفتن فال، تعیین تعبیر اشعار و... داریم، بهتر است هر چه زودتر اطلاعات‌مان را در این زمینه بالا ببریم که قرار است فال شب یلدای امسال را خودمان بگیریم. در این گزارش همه اطلاعات مربوط به حافظ‌خوانی و گرفتن فال حافظ گنجانده شده که می‌تواند کمک بزرگی به گذراندن کم‌عیب و نقص بلندترین شب سال با شعرهای حافظ کند.

انتخاب دیوان حافظ با خط‌ساده
نخستین گام حافظ‌خوانی صحیح‌تر در شب یلدای امسال، پیدا‌کردن نسخه‌ای از کتاب حافظ شیرازی است که خط نسبتا ساده‌ای دارد. پس اگر در خانه چند دیوان حافظ داریم، کتابی را انتخاب کنیم که خط خواناتری دارد و حروف آن تایپی و نسبتا درشت است. انتخاب دیوان حافظ با خط نستعلیق، آن هم در شرایطی که ممکن است حتی از پس درست‌خواندن یک‌سری از لغات غیرمعمول هم برنیاییم، فقط اوضاع را پیچیده‌تر می‌کند! پس بهتر است تا حد امکان کتابی با خط آسان پیدا کنیم.

بدون عیب و نقص
از گذشته رسم بر این بوده که فال حافظ را با بهترین کتابی که از این شاعر پرآوازه در دسترس داشتند، می‌گرفتند؛ یعنی فال‌گرفتن با کتابی که پاره، مخدوش و کثیف است، شکل خوبی نداشته و ندارد؛ پس قبل از اینکه به حافظ تفال بزنیم، از صحت و سلامت دیوان حافظ مطلع شویم.

نخستین تفأل در روز خاکسپاری حافظ!
تا هنوز وارد فضای گرفتن فال، چگونگی تفسیر و تعبیر اشعار حافظ و اصول اولیه حافظ‌خوانی نشده‌ایم، بد نیست با هم نگاهی به تاریخچه فال حافظ و افسانه‌هایی که در این مورد وجود دارد، بیندازیم. سالیان سال است که ایرانی‌ها به اشعار حافظ تفال می‌زنند. اما شاید برایتان جالب باشد بدانید نخستین تفال به حافظ درست در روز خاکسپاری‌اش صورت گرفت! نقل می‌کنند روزی که حافظ از دنیا می‌رود، برخی از مردمان کوچه و بازار به فتوای مفتی شیراز به خیابان‌ها می‌ریزند و اجازه نمی‌دهند او را در مصلای شهر به خاک بسپرند چون معتقد بودند او  نباید در این محل دفن شود! یکی از فرهیختگان شهر پیشنهاد می‌کند اشعارش را بیاورند، به‌طور اتفاقی یکی از آنها را انتخاب کنند و هر‌چه آمد، به همان عمل کنند. اینطور که نقل کرده‌اند، کودکی شعرها را در دست می‌گیرد و یکی از آنها را انتخاب می‌کند. در اینجا 2روایت وجود دارد؛ یکی اینکه این شعر حافظ نمایان می‌شود: «عیب رندان مکن ‌ای زاهد پاکیزه سرشت / که گناه دگران بر تو نخواهند نوشت / من اگر نیکم و اگر بد تو برو خود را باش / هرکسی آن دِرَوَد عاقبت کار که کشت / همه کس طالب یارند چه هوشیار و چه مست / همه جا خانه عشق است، چه مسجد چه کنشت» و دیگری اینکه این شعر می‌آید: «مکن به نامه سیاهی ملامت من مست / که آگه است که تقدیر بر سرش چه نوشت / قدم دریغ مدار از جنازه حافظ / که گر‌چه غرق گناه است، می‌رود به بهشت».

پیوسته بخوانیم
به هر حال بسته به سختی یا آسانی شعری که انتخاب شده، ممکن است معنی واژه‌هایی را متوجه نشویم یا حتی خوانش صحیح آنها را هم ندانیم. بدترین کار ممکن این است که مرتب روی واژه‌ها مکث کنیم و برای تک به تک آنها سراغ لغتنامه برویم. توجه بیش از حد به جزئیات باعث می‌شود کلیات را از دست داده و درنهایت لذت حافظ‌خوانی را از دست بدهیم. پس غزل را پیوسته بخوانیم و از کنار لغاتی که متوجه معنی آنها نمی‌شویم، عبور کنیم چون درنهایت وقتی به پایان غزل برسیم، کلیات دستگیرمان شده و جواب نیت‌مان را گرفته‌ایم. در این بین پیدا‌کردن ریتم و وزن شعر کمک بزرگی به ما خواهد کرد. بهتر است یکی‌دو بار از روی غزل بخوانیم تا ریتم آن دستمان بیاید. وقتی متوجه وزن و ریتم شعر شدیم، آن‌وقت می‌دانیم چه جاهایی باید مکث کنیم و اساسا شعر را چطور بخوانیم که مضمونش را دریابیم.

همه‌چیز درباره تفسیر فال
شکی نیست که تفسیر اشعار حافظ کار ما نیست. بزرگان و حافظ‌شناسان هم در تفسیر غزل‌های حافظ دیدگاه‌های متفاوتی دارند! پس به جای اینکه سعی کنیم دنبال یاد‌گرفتن تفسیر حافظ باشیم، بهتر است صرفا روی غزلی که در جواب نیت‌مان آمده، تمرکز کنیم و اشعار را براساس نیت‌مان بسنجیم. در گام نخست باید متوجه شویم مضمون کلی غزل مثبت است یا منفی. وقتی متوجه این موضوع شدیم، درواقع جواب نیت‌مان را گرفته‌ایم. اگر نتوانستیم سمت و سوی غزل را تشخیص بدهیم، آن‌وقت باید به‌دنبال بیت‌هایی بگردیم که مشخصا به ما می‌گویند جواب فال‌مان چیست. گاهی در شعرهای حافظ بیت‌های واضحی وجود دارد که پایان کار نیت‌مان را می‌گوید. اگر چنین محتوایی در شعر انتخابی‌مان بود که چه بهتر، اما اگر نبود، باید به‌دنبال لغات یا افعالی باشیم که از آنها بتوان متوجه خوب یا بدبودن جواب نیت شد. مثلا خوب، خوش، خُنُک، نیک و واژه‌هایی از این دست نشان‌دهنده خوب‌بودن فال‌مان هستند و برعکس واژه‌هایی مثل غم، پشیمانی و... مشخص می‌کنند که فال‌مان خوب نیست. اگر هیچ‌کدام از این راه‌ها هم جواب نداد، می‌توانیم سراغ غزل بعدی برویم. اینطور گفته می‌شود که نخستین بیت غزل بعد، حکم شاهد فال را دارد؛ یعنی مضمون غزل قبلی را تأیید و تکرار می‌کند. البته برخی نیز معتقدند بیت‌های سوم یا پنجم غزل هم همین حکم را دارند. پس درصورتی که از غزل اصلی متوجه پاسخ نیت‌مان نشدیم، می‌توانیم روی این 3بیت هم حساب کنیم.

فال گرفتن در عصر تکنولوژی
تمام آنچه تا به حال گفته شد، برای کسانی است که می‌خواهند تفال به حافظ را به شکلی کاملا سنتی پیش ببرند. اما در عصر تکنولوژی، سایت‌های مختلفی وجود دارند که این امکان را در اختیارمان قرار داده‌اند تا صرفا با یک کلیک فال بگیریم. برخی از این سایت‌ها در کنار انتخاب یک غزل به‌صورت کاملا تصادفی، مثل برگه‌های فالی که در خیابان و مترو و اتوبوس تهیه می‌کنیم، دارای یک تفسیر کوتاه هم هستند. از همه اینها مهم‌تر برخی از آنها خوانش غزل را هم ضمیمه فال‌شان کرده‌اند که دیگر نور علی نور است. به این شکل حتی اگر در خانه دیوان حافظ هم نداشته باشیم، از فال شب یلدا بی‌نصیب نمی‌مانیم. در عین حال می‌توانیم از خوانش صحیح اساتیدی مثل مرحوم محمدجعفر محبوب، علی موسوی گرمارودی، احمد شاملو و... بهره ببریم. همین حافظ‌خوانی‌هایی که برخی از سایت‌ها ضمیمه فال‌هایشان کرده‌اند، به تنهایی در فضای مجازی قابل دسترس هستند. با دانلود‌کردن آنها می‌توانیم بعد از گرفتن فال حافظ شب یلدا، خوانش صحیح شعر را هم داشته باشیم و بیشتر متوجه مضمون غزل حافظ شویم.

از نیت تا سرکتاب!
همه ما معمولا طریقه گرفتن فال حافظ را بلد هستیم. اما در این بین چند نکته وجود دارد که مرور‌کردن‌شان خالی از لطف نیست. اول اینکه نیت فراموش‌مان نشود. ابتدا نیت کنیم و فاتحه‌ای برای صاحب دیوان بفرستیم. برخی هم عادت به قسم‌دادن حضرت حافظ دارند! حتما شنیده‌اید که برخی از افراد هنگام تفال‌زدن به حافظ کلماتی را زیر‌لب زمزمه می‌کنند که بیشتر آنها اینطور شروع می‌شوند: «ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی». جدا از این، بعضی‌ها حتی نذر می‌کنند که اگر فال حافظ گره از کارشان باز کند، برای مزار حضرت حافظ شمع یا نبات ببرند. به هر حال بعد از نیت‌کردن و فاتحه‌خواندن که اصلی‌ترین بخش‌های پیش از گرفتن فال به‌حساب می‌آیند، باید کتاب را در دست چپ‌مان بگیریم و با دست راست، به‌طور اتفاقی جایی از کتاب را باز کنیم. غزل بالای صفحه سمت راست، جواب نیت ماست. اگر غزل کامل نبود و نصف آن در صفحه قبل قرار داشت، یک صفحه برگشته و غزل را کامل از ابتدای آن می‌خوانیم.