نگاهی به قصه‌های کهن ایرانی
سال‌های خیلی دورتر همه به خانه بزرگ‌تر ده یا روستا می‌رفتند و این کدخدا بود که آن شب قصه‌گوی اهل محل می‌شد. بعدها که زندگی بیشتر شکل شهرنشینی به‌خودش گرفت، شب یلدا همه فامیل به خانه پدربزرگ و مادربزرگ می‌رفتند و دور آنها جمع می‌شدند تا قصه‌ای ناب بشنوند. امسال اما متفاوت‌ترین شب یلدای عمرمان را تجربه می‌کنیم و احتمالا خبری از آدم‌های قصه‌گوی دور و اطراف‌مان نیست. پس بهتر است در این شب از بین قصه‌های کهن ایرانی، چند قصه را برای مطالعه انتخاب کرده و اجازه بدهیم فردوسی، سعدی، مولانا، نصرالله منشی، عبداللطیف طسوجی و... قصه‌گوی این شب ما باشند.
شاهنامه فردوسی
بی‌شک یکی از بهترین منابع قصه‌های کهن ایرانی، شاهنامه فردوسی است که شاعر پرآوازه قرن‌چهارم آن را از روی «شاهنامه ابومنصوری» به نظم کشیده است. ماجرا از این قرار است که «ابومنصور محمدبن عبدالرزاق»، حاکم توس در دوره سامانیان دستور داده بود گروهی داستان‌های باستانی ایران را جمع‌آوری کنند که حاصل این کار، به‌وجود آمدن کتاب شاهنامه ابومنصوری بود که متأسفانه اصل آن از بین رفته است. پس هم‌اکنون اگر می‌خواهیم اصل داستان زندگی «آرش کمانگیر»، «ضحاک»، «بیژن و منیژه»، «سیاوش»، «سودابه»، «خسرو و شیرین»، «زال و رودابه» و... را بدانیم، حتما باید سری به دستاورد 30ساله فردوسی بزرگ بزنیم.
هزار‌و‌یک شب
مگر می‌شود از قصه‌های کهن ایرانی گفت و نامی از «هزار‌و‌یک شب» نبرد؟ بی‌شک همه ما در جریان کلیت کتاب و شکل‌گیری داستان‌های هزار و یک شب هستیم؛ اینکه «شهرزاد» برای به تعویق انداختن مرگش به‌دست «شهریار» (پادشاه زمانه خود)، هر شب قصه‌ای تعریف کرده و ادامه آن را به شب دیگر موکول می‌کند تا به این ترتیب مدت بیشتری زنده بماند. بیشتر ماجراهایی که شهرزاد قصه‌گو تعریف می‌کند، در بغداد و ایران می‌گذرد و برخی از پژوهشگران، داستان‌های این کتاب را از ریشه ایرانی و برگردانی از «هزار افسان» دانسته‌اند. نسخه کنونی هزار‌و‌یک شب یادگار «عبداللطیف طسوجی»، نویسنده، مترجم و از فضلای عهد قاجار است.
مثنوی مولانا
یکی دیگر از منابع بی‌نظیر داستانی در ادبیات فارسی، کتاب «مثنوی معنوی» مولاناست. این کتاب که آن را یکی از برترین کتاب‌های ادبیات عرفانی کهن فارسی و حکمت پارسی پس از اسلام می‌دانند، شامل 424داستان پی‌در‌پی است که سختی‌های انسان در راه رسیدن به خدا را بیان‌می‌کند. مولانا در این کتاب بی‌نظیر که به انتخاب نشریه گاردین جزو 100کتاب برتر تاریخ بشریت قرار‌گرفته، مجموعه‌ای از اندیشه‌های فرهنگ ایرانی و دینی را گرد آورده‌است. حکایت‌های طوطی و بازرگان، دوستی خاله‌خرسه، طوطی کچل، موسی و شبان، فیل در تاریکی، مارگیر بغداد و پادشاه و کنیزک تنها چند حکایت معروف از دریای بی‌کران حکایت‌های شاعر پرآوازه قرن‌هفتم است.
کلیله و دمنه
«کلیله و دمنه» اگر چه یک مجموعه داستانی هندی است، اما از آنجا که در دوران ساسانی به فارسی ترجمه شد، امروز می‌توان آن را در زمره منابع قصه‌های کهن ایرانی قرار داد. حکایت‌های این کتاب بیشتر از زبان حیوانات نقل شده و نام آن از دو شغال به نام‌های «کلیله» و «دمنه» گرفته شده است. کلیله و دمنه را یک‌بار «ابوالفضل بلعمی» به فارسی برگرداند و رودکی نیز آن را به نظم درآورد. اما این ترجمه از بین رفت و از اثر رودکی هم جز چند بیت پراکنده چیزی باقی نماند. بنابراین ترجمه «نصرالله منشی» دبیر دربار غزنوی در قرن ششم هجری، ترجمه‌ای است که امروز مورد‌استفاده قرار‌می‌گیرد.
جوامع‌الحکایات
شاید عنوان کتاب «جوامع‌الحکایات و لوامع‌الروایات» به اندازه شاهنامه و مثنوی و گلستان، به گوش‌مان آشنا نباشد اما اگر معیارمان داستان‌های زیبا و کهن است، قطعا این کتاب چیزی از کتاب‌های معروف این حوزه کم ندارد. جوامع‌الحکایات و لوامع‌الروایات که به معنی «گردآورده‌ای از داستان‌ها و درخشش‌هایی از بازگفته‌ها» است، حدود سال 630هجری‌قمری توسط «سدید‌الدین محمد عوفی»، تاریخ‌نگار، زندگی‌نامه‌نویس، مترجم و ادیب خراسانی نوشته‌شده و نخستین بار، 36سال پیش با تصحیح و توضیح «جعفر شعار» منتشر شد. این کتاب که یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های داستانی قرن هفتم هجری‌قمری به‌حساب می‌آید، بارها و بارها منبع نویسندگان جوانی شده که قصد دارند به داستان‌های کهن ایران بپردازند.
سیاست‌نامه
در بین کتاب‌هایی که در آنها می‌توان ردی از داستان‌های کهن ایرانی دید، کتابی مثل «سیاست‌نامه» هم وجود دارد که داستان‌هایش واقعی و برگرفته از آیین فرمانروایی، کشورداری، اخلاق و سیاست پادشاهان است. «خواجه نظام‌الملک توسی» نویسنده کتاب سیاست‌نامه این کتاب را در قرن پنجم نوشته‌است. سیاست‌نامه شامل پند و اندرز، نقل‌هایی از قرآن، احادیث و گفته‌های مشاهیر، حکایت‌هایی درباره شاهان و وزیران و امیران، وقایعی مربوط به عصر نظام‌الملک، روایت‌های تاریخی و داستان‌های بلندی است که از جمله آنها می‌توان به «بهرام گور و راست روشن»، «ملک عادل (انوشیروان)»، «عضد‌الدوله و قاضی ظالم»، «دزدان کوچ و بلوچ»، «سلطان محمود و لقب خواستن از او» و... اشاره کرد.
گلستان سعدی
بسیاری از استادان ادبیات فارسی و پژوهشگران این زبان معتقدند «گلستان سعدی» تأثیرگذارترین کتاب نثر در ادبیات فارسی است اما اهمیتش برای ما مخاطبان عام «شیخ اجل»، بیشتر به خاطر حکایت‌ها و داستان‌های شیرین و پندآموزش است. این کتاب ارزشمند که به شیوه داستانی خلق‌شده، دارای یک دیباچه بسیار زیبا و 8باب است که هم از زیبایی داستان و حکایت سیراب‌مان می‌کند و هم حاوی اندرزها و جمله‌های قصار قابل‌تامل است. اگر برای گذران شب یلدا به‌دنبال قصه‌های ناب و کهن ایرانی می‌گردیم، حتما باید به گلستان سعدی و 8باب سیرت پادشاهان، اخلاق درویشان، فضیلت قناعت، فواید خاموشی، عشق و جوانی، ضعف و پیری، تأثیر تربیت و آداب صحبت، سری بزنیم.
مرزبان‌نامه
وقتی کلیله و دمنه را که اصالتا هندی است، به‌عنوان یکی از منابع داستان‌های کهن معرفی می‌کنیم، حتما باید نسخه وطنی‌اش را هم در زمره کتاب‌های داستان ایران‌باستان جا بدهیم. «مرزبان‌نامه» را «مرزبان بن رستم شهریار» در نیمه اول سده هفتم هجری‌قمری به زبان طبری (مازندرانی) نوشته که بعدها به همت «سعدالدین وراوینی» به زبان فارسی دری ترجمه شد. این کتاب داستانی جذاب و پرکشش، داستان‌هایی از زبان حیوانات دارد و به همین دلیل گفته‌اند این کتاب به تقلید از کلیله و دمنه نوشته شده‌است. در واقع افسانه‌های مرزبان‌نامه به این صورت است که نویسنده در آنها سعی کرده به‌صورت غیرمستقیم و از زبان حیوانات، پند و اندرزهای خود را به پادشاه زمانه‌اش منتقل کند.
منطق‌الطیر
کتاب «منطق‌الطیر» عطار مثل کتاب‌های دیگری که تا اینجا معرفی شد، حاوی داستان‌های مختلف یا به تعبیر امروز داستان کوتاه نیست! در این کتاب شاهد نقل یک داستان بلند یا همان «رمان» امروزی به زبان شعر هستیم که در قالب مثنوی سروده شده‌است. در این داستان بسیار زیبا که مراحل عرفان اسلامی و گذر از هفت وادی را به تصویر می‌کشد، گروهی از مرغ‌ها برای یافتن «سیمرغ» سفری را آغاز می‌کنند که در هر مرحله تعدادی از آنها به بهانه‌هایی از راه باز‌می‌مانند. در نهایت پس از عبور از 7مرحله، از گروه انبوهی از پرندگان، فقط سیمرغ باقی می‌مانند که متوجه می‌شوند سیمرغ در واقع خودشان بوده‌اند!
سندباد نامه
«سندباد نامه» هم یکی دیگر از کتاب‌های داستانی کهن است که شاید اسمش را کمتر شنیده باشیم، اما حکایت‌ها و داستان‌های پندآموز بسیاری دارد. سندباد نامه که در گذشته با نام‌های «کتاب حکیم سندباد»، «داستان هفت‌وزیر»، «کتاب مکرالنساء»، «حکایت وزراء سبعه» و... نامیده می‌شد، در دوره‌های مختلف توسط شاعران و نویسندگان مختلفی ویرایش شده است؛ از رودکی شاعر بگیرید تا ظهیری سمرقندی، کاتب بزرگ ایران در قرن6. این کتاب که در موضوع آداب کشورداری و رفتار با رعیت است، یک داستان اصلی دارد که در ضمن آن، داستان‌ها و قصه‌های دیگری پدید‌می‌آید. هدف این حکایت‌ها و داستان‌های پندآموز، در ظاهر آگاه کردن پادشاه، اما درواقع تنبه خواننده از زمان شکل‌گیری قصه‌ها تا همین امروز است.
در همینه زمینه :
