رکود پس از رونق

علیرضا احمدی  

در بررسی‎‌‎های اقتصادی پس از انقلاب، سال1365 سرآغاز یک دوره رکود اقتصادی قلمداد می‎‌‎شود که در سال1367 به اوج رسید و مهم‎‌‎ترین دلیل آن کاهش شدید قیمت نفت در بازارهای جهانی بود. افت قیمت جهانی نفت از آخرین ماه‎‌‎های سال1364 کلید خورد؛ زمانی که ایران در عملیات والفجر8 و تصرف جزیره استراتژیک «فاو» در بهمن1364 به موفقیت رسید، فرایند افت بهای نفت شیب بسیار تندی به ‎‌‎خود گرفت.
یکی از تبعات کاهش قیمت نفت که در تیرماه حتی به حدود 10دلار در هر بشکه هم رسید و درآمدهای نفتی کشور را به کمتر از 3میلیارد دلار رساند، کوپنی شدن بنزین بود که در مهرماه ازسوی وزیرنفت اعلام شد؛ «با توجه به اینکه در جنگ هستیم و باید ذخیره‎‌‎ای مطمئن در اختیار داشته باشیم، یک برنامه توزیع موقت بنزین درنظر گرفته شده است.» براساس طرح وزارت نفت، سهمیه خودروهای پرمصرف60لیتر و سهمیه خودروهای کم‎‌‎مصرف‎‌‎ 40لیتر در ماه تعیین شد.
بر همین اساس بود که هاشمی‎‌‎رفسنجانی، رئیس مجلس ‎‌‎شورای اسلامی، کاهش قیمت نفت را «توطئه و اقدام انتحاری دشمنان انقلاب اسلامی» دانست، چراکه رایزنی‎‌‎های ایران با کشورهای عضو اوپک با هدف کاهش تولید و پیشنهاد افزایش بهای نفت به میزان27دلار برای هر بشکه با کارشکنی‎‌‎های عربستان سعودی به نتیجه‎‌‎ای نرسید.
ازسوی دیگر با افزایش فشارهای بین‎‌‎المللی بر ایران و تشدید حملات عراق به مراکز اقتصادی و همچنین جنگ شهرها، هزینه‎‌‎های اقتصادی کشور رو به فزونی گذاشت و شاخص‎‌‎های اقتصادی به وضعیت نگران‎‌‎کننده‎‌‎ای رسیدند. عراق با هدف قرار دادن مراکز اقتصادی، قصد داشت فشار مضاعفی به ایران وارد کند که قطع چند روزه واردات کالا از ترکیه به‎‌‎دلیل آسیب‎‌‎دیدن یک پل راه‎‌‎آهن مرزی میان ایران و ترکیه در فروردین‎‌‎ماه ازجمله خسارات واردشده دراین برهه است.
تبعات زیانبار جنگ بر صنایع کشور در سال1365 قابل‎‌‎لمس‎‌‎تر بود؛ روند کاهش فعالیت صنایع که از اواسط سال1364 آغاز شده بود، در سال1365 شدت بیشتری گرفت و چرخ بیشتر صنایع کشور کندتر شد، به‎‌‎طوری که شاخص تولید کارگاه‎‌‎های بزرگ صنعتی کشور و شاخص تولید سرانه این کارگاه‎‌‎ها نسبت به سال قبل از آن، به‎‌‎ترتیب به 20.7درصد و 19.9درصد کاهش یافت. کسری سنگین بودجه که کار را به اصلاح لایحه بودجه هم رساند و تورم بالا که براساس برخی اظهارنظرها به بیش از 45درصد می‎‌‎رسید و معیشت مردم را با سختی‎‌‎های بسیاری مواجه کرده بود، از عمق مشکلات اقتصادی کشور در سال 1365 حکایت دارد.
درچنین شرایطی دولت تصمیم گرفت برنامه ‎‌‎اقتصادی جدید خود را براساس مبارزه با توطئه کاهش قیمت نفت، تأمین نیازهای کشاورزی، کاهش وابستگی به کشورهای خارجی، افزایش مشارکت مردم با صرفه‎‌‎جویی انقلابی، افزایش مالیات، توسعه صادرات غیرنفتی و خروج از رکود عمرانی (ستاد طرح‎‌‎های مهم انقلاب در سال1365 آغاز به‎‌‎کار کرد) استوار کند. وزیر امور اقتصادی و دارایی وقت معتقد بود سیاست‎‌‎های اتخاذ شده، که رویکرد انقباضی داشت و با سیاست‎‌‎های انبساطی بانک‎‌‎ها همراه می‎‌‎شد، اقتصاد کشور را در حال تعادل نگه می‎‌‎دارد.
اعلام جزیره کیش به‎‌‎عنوان مرکز تجاری و مسافرتی آزاد با تصویب هیأت وزیران در تیرماه، تصویب طرح «آزادی معاملات وسایل نقلیه» در مجلس شورای اسلامی در تیرماه، آغاز طرح ساخت متروی تهران از 4نقطه شهر تهران در شهریورماه، الحاق یک ماده به قانون روابط مالک و مستأجر در آبان‎‌‎ماه و تصویب لایحه دولت مبنی بر تقسیط دیون دولت جمهوری دمکراتیک خلق کره ناشی از فروش نفت طی 5سال در مجلس ‎‌‎شورای اسلامی در آذرماه، از مهم‎‌‎ترین اخبار اقتصادی سال1365 بود.