منابع طبیعی
جای خالی طرح‌های آبخیزداری در شهرهای سیل زده
سیدمحمد فخار- خبرنگار
این روزها که شهرهای جنوبی کشور درگیر سیل و آبگرفتگی‌های مخرب شده، این پرسش در ذهن‌ها شکل می‌گیرد که چرا طرح‌های آبخیزداری که اثربخشی بالایی در کنترل سیلاب دارند، هنوز در این مناطق برای پیشگیری از خطرات طبیعی اجرا نشده‌اند؟
هم‌اکنون ۸۶۵۰ روستا و ۴۵۰ شهر ایران در معرض سیلاب هستند. این خبر را دیروز رئیس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در مراسم روز جهانی خاک اعلام کرد. آنگونه که مسعود منصور گفته، عملیات آبخیزداری با اعتبارات صندوق توسعه ملی، رشد خوبی کرده است و در بودجه ۱۴۰۰ و در برنامه هفتم بناست آبخیزداری گسترش یابد و حداکثر عرصه‌ها تحت پوشش قرار گیرد.
اقدامات پیشگیرانه وقوع سیل شامل عملیات آبخیزداری و آبخوان داری، حفظ جنگل‌داری و احیای پوشش گیاهی است که با مجموعه این گام‌ها می‌توان خسارات ناشی از سیل را به کمترین حد ممکن رساند.
اهمیت آبخیزداری
در پی بارش‌های اخیر، استان‌های غربی و جنوبی کشور بیشترین خسارت را از سیلاب متحمل شده‌اند. البته آنگونه که دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها اعلام کرده، در پی اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در استان‌های بوشهر، خوزستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان و ایلام، این استان‌ها بیشترین میزان آبگیری را داشته‌اند. برخی از این طرح‌ها که عملیات اجرایی آنها در سال‌جاری به اتمام رسیده است، در این مرحله از بارندگی برای نخستین بار آبگیری و سرریز شدند.
طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری با ظرفیت استحصال ۵۳۰ مترمکعب باران در هکتار در مناطق کوهستانی و ظرفیت نفوذ بیش از ۱۰۰۰ مترمکعب سیلاب در هکتار در مناطق کم‌شیب و عرصه آبخوان‌ها، نقش مؤثری در کاهش مخاطرات سیل و افزایش تغذیه آبخوان‌های زیرزمینی ایفا می‌کنند. سازمان جنگل‌ها همچنین از پیشرفت مناسب طرح‌ها و پروژه‌های در دست اجرا در سطح حوزه‌های آبخیز کشور خبر داده است. با بهره‌برداری از ۶۰۰ هزار هکتار عملیات جدید آبخیزداری و آبخوان‌داری در سطح کشور تا پایان سال ۹۹ بخش قابل توجهی از مناطقی که در سیل اخیر خسارت دیده‌اند از حجم آبگرفتگی‌های سیلابی محافظت خواهند شد.
آبخیزداری در 1400
درلایحه بودجه سال ۱۴۰۰ که به تازگی در اختیار مجلس قرار گرفته، بودجه ۲۸ میلیارد و ۳۰۰ میلیون تومانی برای عملیات آبخیزداری، ایمن‌سازی حوضه‌های آبخیز در برابر سیل و حفاظت از خاک درنظر گرفته شده است. این در حالی است که بودجه برای اجرایی کردن طرح آبخیزداری و آبخوان داری در سال 99، تنها از محل صندوق توسعه ملی، تا سقف 150میلیون یورو بود. با احتساب نرخ پایه یورو در لایحه بودجه، این عدد معادل 2550میلیارد تومان است که قابل مقایسه با بودجه سال پیش رو نیست و مجلس باید برای کمک به این نیاز مهم در لایحه بودجه 1400، توجه بیشتری داشته باشد.
5 / 1 میلیون هکتار طرح آبخیزداری
برنامه‌ای که امسال برای اجرای طرح‌های آبخیزداری در کشور درنظر گرفته شده، شامل اجرا در 1.5 میلیون هکتار از حوضه‌های کشور است. در عین حال ۱۲۵میلیون هکتار از اراضی کشور قابلیت اجرای طرح‌های آبخیزداری را دارند. براساس برآورد وزارت جهادکشاورزی، به‌طور متوسط ارزش اقتصادی عملیات آبخیزداری در کشور 4.7 میلیون تومان است؛ یعنی به ازای هر یک‌میلیون تومان هزینه، 4.7 میلیون تومان سالانه درآمد ایجاد می‌شود؛ بنابراین در یک سرزمین گرم و خشک که آب بهای بالایی دارد، بهترین کار اجرای طرح‌های آبخیزداری و تغذیه سفره‌های زیرزمینی است. تاکنون ۱۴۰ میلیارد مترمکعب ذخایر راهبردی آب زیرزمینی در کشور استفاده شده که اکنون نیاز است با اجرای طرح‌های آبخیزداری تقویت شوند.
آبخیزداری چگونه عمل می‌کند؟
مهم‌ترین دلیل اجرای طرح‌های آبخیزداری برای مقابله با سیلاب و نحوه نفوذ آب به زمین است. این کار می‌تواند به شیوه‌های مختلف انجام شود؛ ازجمله این شیوه‌ها، استفاده از فضاهای باز به‌ویژه استفاده از پارک‌ها برای احداث استخرهای کنترل سیلاب است. همچنین احداث مخازن با استخرهای تعدیل سیلاب یا مخازن پالایش رواناب شهری در برخی کشورها ازجمله کانادا، استرالیا و ایالات‌متحده به‌عنوان یک راه‌حل اصلی و اساسی برای حل مشکل عمران اراضی درون مرزهای محدود برنامه‌ریزی شده توسعه شهر، مطرح است.
