6 پرسش اصلی درباره آبگرفتگی خوزستان

سیده‌زهرا عباسی- خبرنگار

بیش از یک‌دهه است که با هر بارندگی در کلانشهر اهواز و سایر شهرهای خوزستان، شهروندان با بحران آبگرفتگی، پس‌زدگی فاضلاب و ماندگاری چند روز آب باران و فاضلاب در کوچه و خیابان و خانه‌های خود مواجه می‌شوند. این بحران در 2سال گذشته تشدید شده و صبر و طاقت مردم را از بین برده است. مردم سؤالات زیادی از چرایی این بحران و دلیل بی‌توجهی مسئولان در ذهن دارند؛ سؤالاتی که این بار همشهری تلاش کرده در گفت‌وگو با مردم و کارشناسان پاسخ صریحی برای آن پیدا کند.

چرا با هر بارندگی در فصل پاییز و زمستان شاهد آبگرفتگی هستیم؟
پاسخ این سؤال تقریبا از قول همه مسئولان مشترک است‎؛ «نبود شبکه دفع آب‌های سطحی» در شهرهای خوزستان، دلیلی است که برای آبگرفتگی مطرح می‌شود. سیدکریم حسینی، رئیس مجمع نمایندگان خوزستان در مجلس شورای اسلامی هم در گفت‌وگو با همشهری تأکید کرده بود که در اهواز و بسیاری از شهرهای خوزستان شبکه دفع آب‌های سطحی وجود ندارد و از سوی دیگر شبکه فاضلاب هم جوابگوی جمعیت فعلی نیست. استاد دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز در این‌باره توضیح بیشتری می‌دهد و به همشهری می‌گوید: «زمان بارندگی، بار آب‌های سطحی بر دوش شبکه فاضلاب قرار می‌گیرد و این شبکه باید حداقل 7 برابر ظرفیت آب تخلیه کند که در نتیجه 65 مترمکعب از آن به‌تدریج و طی چند روز تخلیه می‌شود. مهم‌ترین دلیل آبگرفتگی و باقی ماندن آب در خیابان‌های اهواز، ماهشهر، خرمشهر، بندرامام (ره) و... همین است. »
مهدی قمشی می‌افزاید: «طی شبانه‌روز در اهواز 5مترمکعب بر ثانیه، فاضلاب خانگی باید تخلیه شود و ظرفیت شبکه فاضلاب فعلی کمتر از 10مترمکعب بر ثانیه است درحالی‌که این کلانشهر به شبکه دفع آب‌های سطحی با ظرفیت تخلیه حدود 70مترمکعب بر ثانیه نیاز دارد. در این وضعیت حتی اگر شبکه دفع فاضلاب خانگی کشش دفع آب‌های سطحی را داشته باشد، یکی کردن این دو سیستم از نظر بهداشتی صحیح نیست.» این استاد دانشگاه معتقد است طرح مسائلی چون مسطح بودن اهواز یا توپوگرافی این کلانشهر بهانه‌هایی است که مسئولان شهرداری برای برداشتن تقصیر از دوش خود مطرح می‌کنند زیرا با ایجاد شبکه دفع آب‌های سطحی می‌توان آب را به آبراهها هدایت کرد.
در این زمینه شهرداری به‌عنوان متولی اصلی صراحتا عنوان می‌کند که بودجه کافی ندارد و با 70میلیارد تومان اعتبار امسال فقط توانسته مشکل 28 نقطه از 57نقطه فوق بحرانی را حل کند درحالی‌که اهواز بیش از 400نقطه بحرانی دارد. با وجود این، مشاهده‌های میدانی هم نشان می‌دهد تعویض لوله‌های جمع‌آ‌وری آب‌های سطحی به خوبی انجام نشده و مثلا شهرداری لوله‌هایی با همان قطر قبلی جایگزین کرده و در حقیقت بودجه و اعتبار هدر رفته است.

چه کسانی مسئول رسیدگی آبگرفتگی و حل مشکل مردم هستند؟
به‌صورت قانونی «آبفا مسئول مستقیم شبکه فاضلاب و شهرداری‌ها مسئول رسیدگی به آب‌های سطحی هستند» اما نهادهای دیگری مانند استانداری، مدیریت بحران و دستگاه‌های دیگر هم مسئولیت‌هایی دارند. هرچند غلامرضا شریعتی، استاندار خوزستان درگفت‌و‌گو با شبکه اول صدا و سیما، مسئولیت مدیریت آبگرفتگی را جزو وظایف استانداری ندانست، علیرضا حقیقی‌پور، رئیس آبفای خوزستان هم تأکید می‌کند بار اضافی آب‌های سطحی بر شبکه‌ فاضلاب در حوزه اختیار و عملکرد او نیست و شهردار هم از کمبود اعتبار گلایه می‌کند، اما شهروندان و نمایندگان معتقدند کم‌کاری زیادی از سوی استانداری و آبفا و شهرداری صورت گرفته است. سیدکریم حسینی، رئیس مجمع نمایندگان خوزستان در گفت‌وگو با همشهری تأکید می‌کند که در جلسه‌های متعدد با مسئولان نهادهای متولی مانند شهرداری و آبفا، هشدارهای لازم را درباره مشکل آبگرفتگی داده و دو سه ‌ماه قبل طرح ضربتی برای کنترل آب‌های سطحی طی یک تفاهمنامه تدوین شده است، اما طبق گزارش‌های رسیده شهرداری، آبفا و استانداری تا 50درصد به آن عمل کرده‌اند. معاون سیاسی و اجتماعی استاندار خوزستان اما معتقد است بحرانی که تا این اندازه زندگی مردم را مختل می‌کند به همه مربوط است، همه باید پاسخگو و پای کار باشند و هیچ‌کس نمی‌تواند بگوید به من ارتباطی ندارد.
علی‌حسین حسین‌زاده، با اشاره به موارد بدیهی و روشنی چون فرسودگی شبکه فاضلاب، نبود شبکه دفع آب‌های سطحی، کمبود اعتبار و زمان‌بر بودن ایجاد و تکمیل این دو به همشهری می‌گوید: «ما نمی‌توانیم به مردم بگوییم این وضع را تحمل کنید تا اعتبار تامین شود و تا چند سال دیگر مشکل حل شود. به جای این موارد باید طرح‌های ضربتی و آمادگی داشته باشیم تا مردم اینطور گرفتار نشوند.» او معتقد است برای چنین بحران‌هایی که ابعاد اجتماعی هم دارد باید یک مدیریت واحد بر همه نهادهای متولی نظارت کند و با پیش‌بینی، آمادگی این بحران را داشته باشد و محل‌های خطر و گرفتاری را تعیین و متناسب با مشکلات امکانات برای اقدام ضربتی را فراهم کند نه اینکه بگذاریم بحران اتفاق بیفتد و بعد سراغ آن برویم. حسین‌زاده تأکید می‌کند که مدیریت ضربتی این بحران‌ نگاه تخصصی و دانشگاهی نیاز دارد و نمی‌توان مردم را در بحران و فاضلاب و آب بالازده معطل کرد.
به اعتقاد شهروندان، نمایندگان مجلس شورای اسلامی هم در پیگیری اعتبار و نظارت بر عملکرد مسئولان استانی نقش مهمی دارند. به همین دلیل مجمع نمایندگان خوزستان خواستار نگاه ویژه وزارتخانه‌ها، دولت و مجلس به این استان و محرومیت‌های آن در لایحه بودجه1400 است.
حسن درویشیان، رئیس بازرسی کل کشور هم که روز گذشته (دوشنبه) در نشست بررسی مشکلات آبگرفتگی در خوزستان حاضر شده بود، در این‌باره می‌گوید: «باید فکر اساسی برای جمع‌آوری آب‌های سطحی شود تا مردم با هر بارندگی با مشکل آبگرفتگی روبه‌رو نشوند.»

چرا مسئولان، متولی اقدامی برای حل مشکل آبگرفتگی اهواز نمی‌کنند؟
شاید بتوان گفت مهم‌ترین دلیل این اتفاق «کم‌کاری‌ در گذشته و انباشت مشکلات» است. این نکته‌ای است که عضو شورای شهر اهواز بر آن تأکید می‌کند و به همشهری می‌گوید: «مدیریت آب و فاضلاب و آب‌های سطحی تا سال1370 در اختیار شهرداری بود و در نتیجه هر دو به شبکه فاضلاب هدایت می‌شد. بعد از سال70 که اداره آب و فاضلاب تشکیل شد و شبکه فاضلاب را تحویل گرفت این روند به همان شکل سابق ادامه پیدا کرد. ساختمان‌هایی هم که ساخته می‌شد مسیر دفع آب‌های سطحی روی بام یا حیاط را به همان مسیر فاضلاب هدایت می‌کردند.» رحیم کعب‌عمیر، با اشاره به اقدامات پراکنده شهرداری در دهه‌های گذشته می‌افزاید: «شهرداری گاهی به‌صورت جسته‌وگریخته جوی‌های روباز ایجاد کرد که همین‌ جوی‌های روباز هم برای فاضلاب مورد استفاده قرار می‌گرفت. پس در نتیجه در گذشته هر کاری در شهر انجام شده، ترکیبی بوده است.»
این عضو شورای شهر که خود مسئول کمیته دفع آب‌های سطحی شورا نیز هست، ادامه می‌دهد: «عملا از دوره اول تا چهارم شورای شهر هیچ اقدام مشخصی از سوی شهرداری برای دفع آب‌های سطحی صورت نگرفته است و به‌دلیل خشکسالی هیچ‌کس هم پیگیر این اقدامات نبود. اما در دوره پنجم و با توجه به شروع بارندگی‌های شدید 57نقطه فوق بحرانی در کلانشهر اهواز شناسایی شد که حل مشکل 28مورد به شهرداری، 23مورد به آبفا و 6مورد هم به‌صورت مشترک محول شد. شهرداری از سال گذشته رفع مشکل 28نقطه فوق بحرانی را انجام داد و امسال در هیچ کدام از این مناطق مشکلی نداشتیم. آبفا از 23مورد حدود 9مورد را انجام داده و از موارد مشترک نیز 4،3مورد رفع مشکل شده است.» او اما بحران پیش‌آمده در روزهای گذشته را تکذیب نمی‌کند و با عذرخواهی از شهروندان ساکن در منطقه6 تصریح می‌کند:‌ «متأسفانه در منطقه6 شهرداری ناهماهنگی، سوءمدیریت و بی‌تدبیری در هر 2ارگان شهرداری و آبفا مشکلات زیادی برای مردم ایجاد کرد و همین بحران همه اقدامات انجام شده را زیر سؤال برد.»
کعب‌عمیر درباره ایجاد شبکه دفع آب‌های سطحی هم توضیح می‌دهد که ساختمان‌سازی‌های گسترده، یکی بودن مجاری فاضلاب و دفع آب‌های سطحی در منازل و معابر باریک در برخی مناطق، ایجاد شبکه جمع‌آوری و دفع آب‌های سطحی را تقریبا غیرممکن کرده است. با این حال او توضیح می‌دهد:‌ «مطالعات در دست انجام است و به‌نظر می‌رسد باید در برخی مناطق شبکه دفع آب‌های سطحی با ایجاد جوی‌های روباز بتنی پیش‌بینی شود. در مناطقی که معابر باریک دارد و امکان جوی‌گذاری نیست باید لوله‌گذاری با قطر مناسب انجام شود و در مناطق نزدیک رودخانه‌ها هم آب به‌سمت رودخانه‌ها هدایت شود.» این عضو شورای شهر تأکید می‌کند که تامین اعتبار رفع مشکل شهرهای خوزستان از عهده شهرداری‌ها به تنهایی برنمی‌آید و باید دولت و صنایع با عمل به مسئولیت اجتماعی‌شان پای کار بیایند تا دیگر شرمنده مردم نشویم.

سهم نفت و صنایع فعال در خوزستان برای رفع بحران چیست؟
پاسخ به این سوال بیش از هر سوال دیگری «مجهول»‌ است. مسئولان اعلام می‌کنند اگر واحدهای صنعتی و تولیدی سهم خود را از آلایندگی و مسئولیت اجتماعی پرداخت می‌کردند، بسیاری از مشکلات شهرهای خوزستان حل می‌شد، اما واحدهایی مثل شرکت مناطق نفت‌خیز جنوب و نیشکر معتقدند سهم خود را پرداخته‌اند و مسئولان نباید کم‌کاری‌شان را به گردن آن‌ها بیاندازند. مدیرروابط عمومی شرکت مناطق نفت‌خیز جنوب در این باره به همشهری توضیح می‌دهد: «این شرکت سهم آلایندگی را از سال 93 و بعد از تصویب قانون، به طور کامل و بیش از 200 میلیارد تومان پرداخت کرده است. تا پایان سال98 به طور کامل و امسال هم بخشی پرداخت شده است که مسئولان استان باید درباره اینکه حق آلایندگی به چه مصارفی می‌رسید، آیا صرف توسعه شهری شده است یا خیر و ... پاسخ دهند.» «شهرام وردک» اما درباره متمم آلایندگی به سوءتفاهم میان شرکت مناطق نفت‌خیز جنوب و مسئولان خوزستان اشاره می‌کند و می‌افزاید: «این متمم از سال93 بین ما و سازمان امور مالیاتی خوزستان محل اختلاف بود. طبق این متمم ما باید یک درصد از فروش محصول خود را پرداخت می‌کردیم، اما نکته اینجاست که شرکت مناطق نفت‌خیزجنوب نفت را نمی‌‏فروشد بلکه آن را تولید می‌کند و در اختیار واحدهای دیگر قرار می‌دهیم. در نهایت در تاریخ 7 مرداد 99 شورای عالی مالیاتی نظر ما را تایید کرد و این اختلاف حل شد.» او تاکید می‌کند 162 میلیارد تومانی که از رقم 5 هزار میلیارد تومانی محل اختلاف با حکم دادگاه از حساب شرکت برداشت شده است نیز باید به حساب برگردد.
«سید کریم حسینی» رئیس مجمع نمایندگان خوزستان اما تاکید می‌کند فرآیند استخراج و انتقال نفت این محصول را واجد یک ارزش افزوده می‌کند و به همین دلیل متمم آلایندگی باید از این ارزش‌افزوده پرداخت شود. اما «ولید آلبوناصر»، مدیرروابط عمومی نیشکر در پاسخ به پرسش مطرح‌شده توضیح می‌دهد: «نیشکر از چند سال پیش از پرداخت سهم آلایندگی معاف شده، اما در حوزه مسئولیت اجتماعی اقدامات زیادی  از جمله لایروبی خطوط اصلی فاضلاب کوت‌عبدالله در سال گذشته  و ایجاد سیل‌بند در روستاهای مجاوز اهواز انجام داده است.»

ایجاد شبکه دفع آب‌های سطحی و تکمیل شبکه فاضلاب چقدر اعتبار نیاز دارد؟
هنوز عدد دقیقی برای این سؤال در شهرهای مختلف اعلام نشده است. اما «شورای شهر اهواز عدد تقریبی و حداقل برای ایجاد شبکه دفع آب‌های سطحی را 8هزار میلیارد تومان، شورای شهر بندر امام‌خمینی 50میلیارد تومان و آبفای خوزستان حل مشکل فاضلاب اهواز را 500میلیون یورو برآورد کرده‌اند.» سال گذشته با فرمان مقام معظم رهبری 150میلیون یورو از صندوق توسعه ملی برای بهسازی شبکه فاضلاب اهواز اختصاص یافت. مدیرعامل آبفای خوزستان در این‌باره به همشهری می‌گوید: «این اعتبار در 2 بخش به آبفای خوزستان داده می‌شود. فعلا از 100میلیون یورویی که قرار بود امسال پرداخت شود، 12درصد به‌حساب آبفا آمده و حدود 3هفته پیش قرارداد عملیات اجرایی تکمیل شبکه فاضلاب با قرارگاه خاتم‌الانبیا امضا شد و قرارگاه کار را از کارون آغاز کرد.» علیرضا حقیقی‌پور می‌افزاید: «درخواست کردیم بخشی از این اعتبار صرف شبکه جمع‌آوری آب‌های سطحی شود، اما سازمان برنامه و بودجه در نامه ابلاغ تأکید کرده است اعتبار فقط باید برای تکمیل شبکه فاضلاب اهواز هزینه شود.» او با بیان اینکه تکمیل شبکه فاضلاب اهواز 3 سال زمان نیاز دارد، ادامه می‌دهد: «برای تکمیل صددرصدی شبکه 350میلیون یورو نیاز است.» فرج‌الله کردزنگنه، رئیس شورای شهر بندرامام نیز به همشهری می‌گوید: «برآورد شورای شهر نشان می‌داد که ما حدود 50میلیارد تومان اعتبار برای حل مشکل دفع آب‌های سطحی نیاز داریم که تا‌کنون هیچ اعتباری به این منظور به ما داده نشده است. از مرداد امسال هم طی جلسه و نامه‌نگاری‌های مختلف برای آماده‌باش درخواست کمک کردیم که متأسفانه طبق اسناد و مدارک موجود آبفا و فرمانداری ماهشهر و... هیچ کمکی به ما نکردند. شبکه فاضلاب بندر بیش از 10سال است که لایروبی نشده و فرمانداری ماهشهر هم تازه در روز سوم آبگرفتگی ماشین‌آلات و امکانات برای ما فرستاد.»

وام بانک جهانی برای بهسازی فاضلاب اهواز چه شد؟
تکلیف این وام که 15سال پیش علاوه بر اهواز، به چند شهر دیگر هم اختصاص یافت، روشن است: «هدر رفت.» سال84 بانک جهانی وام ۱۴۹میلیون دلاری برای اصلاح و تکمیل آب و فاضلاب شهرهای اهواز اختصاص داد. استاد دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز هم در این‌باره به همشهری توضیح می‌دهد: «قرار بود با این وام تصفیه‌خانه اهواز که قبل از انقلاب اسلامی در حال ساخت است، تکمیل شود. مسئولان وقت آبفا بخش اول وام را گرفتند و ضلع غربی را تکمیل کردند، اما کارشناسان بانک جهانی در بازدید از پروژه آن را تأیید نکردند و به همین دلیل بقیه وام پرداخت نشد.» مهدی قمشی می‌افزاید:« این تصفیه‌خانه فرسوده شد  و تصفیه‌خانه جدیدی هم که در ضلع شرقی آن ایجاد شده نیمه‌کاره مانده است.»