ممیز با کتاب آمد

کمی به عقب برگردیم؛ «هنر گرافیک در ایران» در سال1353 و به اهتمام مرتضی ممیز، نخستین کتاب طراحی‎‌‎گرافیک در ایران است. این کتاب جزئی از مجموعه کتاب‎‌‎های منتشرشده توسط شورای‎‌‎عالی فرهنگ و هنر، برای معرفی هنر ایران به کشورهای دیگر بود. کتاب بعدی در سال1355 «پنجاه سال گرافیک ایران» بود.
کاری که دربردارنده آثار نزدیک به 300نفر از طراحان گرافیک، کارتونیست‎‌‎ها و خوش‎‌‎نویسان با رویکردهای فکری متفاوت و کیفیت‎‌‎های بصری گوناگون است؛ بازهم به‎‌‎کوشش مرتضی ممیز همراه با مقدمه‎‌‎ای از او که از نخستین نمونه‎‌‎های نوشتاری در شناساندن و توصیف حرفه طراحی گرافیک به‎‌‎شمار می‎‌‎رود. سومین کتاب در سال1356 «نمایشگاه هنر پوستر ایران» در خلال هیجانات اجتماعی پیش از انقلاب و چهارمین کتاب در سال1358 «نخستین نمایشگاه هنر گرافیک آسیا» بود. این دو، کتاب‎‌‎های مصور 2رویداد مهم بودند. دوباره نام ممیز در این دو در میان است. جریان‎‌‎ساز بودن و حرکتی را آغاز کردن، از مشخصه‎‌‎های بارز شخصیت حرفه‎‌‎ای مرتضی ممیز بود. نام او در بررسی کتاب‎‌‎های حوزه طراحی گرافیک نیز مانند دیگر جنبه‎‌‎ها می‎‌‎درخشد. نخستین کتاب از مجموعه‎‌‎ آثار یک طراح گرافیک ایرانی در سال1362توسط نشر چهاررنگ منتشر شد؛ کتابی مربوط به نشانه‎‌‎های مرتضی ممیز از 1337تا 1362؛ چیزی که جامعه گرافیک ایران تا آن روز به‎‌‎خود ندیده بود؛ حاصل کارهای یک طراح در یک کتاب. این مجموعه تا سال‎‌‎ها منبع آموزش مستقیم و غیرمستقیم طراحان و علاقه‎‌‎مندان به طراحی نشانه بود. کتاب با عکسی از کاوه گلستان آغاز می‎‌‎شود و با یک مقاله مبسوط از ممیز با عنوان «چند و چون یک نشانه» و سپس گفت‎‌‎وگوی فیروزه صابری با او ادامه پیدا می‎‌‎کند.
دومین مجموعه از آثار یک طراح، بازهم ممیز و این‎‌‎بار پوسترهایش. در سال1364 کتاب مجموعه پوسترهای مرتضی ممیز با عنوان «طراحی اعلان» همراه با گفت‎‌‎وگوی فیروزه صابری با او و یک مقدمه، توسط انتشارات هنری «ویلهلم»، در آلمان منتشر شد. نقش‎‌‎آفرینی و کارکردهای آموزشی این کتاب در حیطه طراحی پوستر و انتشار آن در خارج از ایران، اهمیت آن را دوچندان کرد. سال1366نخستین دوسالانه طراحی گرافیک ایران در موزه هنرهای معاصر تهران برگزار شد. این‎‌‎بار هم ردپای تلاش‎‌‎ها و حضور مستمر ممیز در انتشار کتاب این رویداد دیده می‎‌‎شود. ممیز نزدیک به 3دهه به‎‌‎تنهایی در نقش چند ناشر حاضر شد.
در طول نیم‎‌‎قرن گذشته، انتشار کتاب با موضوع طراحی‎‌‎گرافیک در ایران با اوج و فرودهای بسیاری روبه‎‌‎رو بوده است. کتاب‎‌‎های طراحی گرافیک در 3گروه دسته‎‌‎بندی می‎‌‎شوند: کتاب‎‌‎های تصویری، تالیفی و ترجمه. منظور از کتاب‎‌‎های تصویری، مجموعه آثار یک طراح، کاتالوگ‎‌‎های نمایشگاه‎‌‎ها و مجموعه‎‌‎های موضوعی است. بعضی از این نمونه‎‌‎ها فقط کتب تصویری و برخی نیز همراه با یک یا چند مقدمه، مقاله، یادداشت و... منتشر شده‎‌‎اند؛ چند کتاب نام برده شده از این دسته‎‌‎اند.
انتشار مجموعه‎‌‎های آثار طراحان از دهه1370 کم‎‌‎کم‎‌‎ رونق گرفت و از سال‎‌‎های دهه1380تا به امروز نیز کتاب‎‌‎های ترجمه و تالیف نیز علاوه شد.
در پایان باید اشاره کرد که وضعیت انتشار کتاب‎‌‎های طراحی گرافیک در ایران، این نمای کلی را به ما نشان می‎‌‎دهد که روند تولید کاتالوگ‎‌‎های تصویری به مثابه یک کتاب، از 2گروه دیگر سبقت گرفته‌است. در این سال‎‌‎ها نزدیک به 400عنوان کتاب را بررسی کرده‎‌‎ام. با مرور این کتاب‎‌‎ها، درمی‎‌‎یابیم که تولید و نشر کتاب یکی از مغفول‎‌‎مانده‎‌‎ترین جنبه‎‌‎های این رشته بوده و امروز با افزایش جمعیت خانواده گرافیک ایران، برای آموزش بنیان‎‌‎های دیزاین همچنان با کمبود منابع فارسی مرجع روبه‎‌‎رو هستیم و احساس نیاز به تالیف و ترجمه کتاب در این جامعه کاملا ملموس است. از طرفی حضور کتاب‎‌‎های دیجیتال و فراوانی هزینه‎‌‎های آماده‎‌‎سازی و نشر کتاب‎‌‎های کاغذی، آرشیوسازی اسناد مکتوب را با دگرگونی‎‌‎های شگفت‎‌‎آوری روبه‎‌‎رو کرده است.