چهارگانه فتح

علیرضا احمدی 

آزادسازی خرمشهر در سوم خرداد1361نتیجه یک فرایند حدود یک‌ساله بود که طی آن با انجام 4عملیات بزرگ و موفق «ثامن ‎‌‎الائمه» و شکست حصر آبادان درمهر1360، «طریق‌القدس» در آذر1360، «فتح‌المبین» در فروردین 1361و «الی ‎‌‎بیت‎‌‎المقدس» در اردیبهشت و خرداد1361، ایران توانست به دروازه‎‌‎های خونین‎‌‎شهر برسد. درحدود یک سالی که از آغاز جنگ تحمیلی تا شکست حصر آبادان گذشت، ایران شرایط دشواری را در جنگ و صحنه سیاسی داخل کشور ازسر گذراند. ازیک‎‌‎سو رژیم بعث عراق نبرد گسترده‎‌‎ای را علیه ایران در جبهه‎‌‎های غرب و جنوب به‎‌‎راه انداخته بود و با تمام قوا سعی در پیشروی داشت که اگرچه «نتوانست به اهداف نظامی خود دسترسی پیدا کند و آهنگ حملات عراق پس از 2ماه تهاجم مستمر، به کندی گرایید»، اما تلاش‎‌‎های ایران درجریان انجام عملیات‎‌‎های مختلف برای بیرون راندن ارتش عراق از مناطق اشغال شده نیز موفقیت چشمگیری به‎‌‎همراه نداشت که به‎‌‎عنوان مثال می‎‌‎توان به عدم‎‌‎دستیابی به اهداف مدنظر در 2 عملیات «نصر» و «توکل» به فرماندهی بنی‎‌‎صدر در دی‎‌‎ماه 1359 اشاره کرد. ازسوی دیگر اوضاع سیاسی داخل ایران با تلاطم‎‌‎های بسیاری همراه بود که حتی در مقاطعی نگاه‎‌‎ها را از جبهه منحرف و به درگیری‎‌‎های سیاسی معطوف می‎‌‎کرد.
مخالفت‎‌‎ها با بنی‎‌‎صدر در ارکان حکومت هر روز ابعاد گسترده‎‌‎تری به‎‌‎خود می‎‌‎گرفت و این وضعیت بر تحولات جبهه‎‌‎ها نیز سایه افکنده بود، اقدامات رئیس‎‌‎جمهور زاویه‎‌‎ای میان نیروهای ارتش و سپاه به‎‌‎وجود آورد که بر کیفیت دسترسی به اهداف از پیش‌تعیین شده در نبردها ازسوی نیروهای ایرانی تأثیر منفی برجا گذاشت. گلایه نیروهای مردمی و سپاه از عدم‎‌‎همکاری بنی‎‌‎صدر با آنها در جبهه روزبه‎‌‎روز بیشتر می‎‌‎شد و به ایجاد موجی از ناامیدی درمیان رزمندگان ایرانی می‎‌‎انجامید. در این میان موج ترورها در کشور ازسوی گروه‎‌‎های ضدانقلاب که به شهادت جمع زیادی از مسئولان ارشد کشور از وزیر و وکیل گرفته تا مردم عادی منتهی شد، اوضاع سیاسی کشور را در شرایط نگران‌کننده‎‌‎ای قرار داده بود، اما همه اینها سبب نشد کفه ترازوی نبرد به سود عراق سنگین شود، چرا که تحرکات نظامی ایران در ماه‎‌‎های نخست جنگ، صدام را به این نتیجه‎‌‎گیری رساند با توجه به اینکه جمهوری‎‌‎اسلامی در برابر حملات گسترده عراق تا آخرین نفس مقاومت می‎‌‎کند و درهمین راستا از سقوط شهرهایی مانند آبادان، سوسنگرد و اهواز جلوگیری کرد، «با تداوم جنگ نمی‎‌‎تواند به اهداف سیاسی خود دست یابد». برهمین اساس با توجه به افزایش تلفات، خسارات و هزینه‎‌‎های جنگ، عراقی‎‌‎ها استراتژی «تثبیت زمین‎‌‎های اشغال شده» را درپیش گرفتند. درچنین شرایطی پس از اینکه امام‎‌‎خمینی(ره) در خرداد1360بنی‎‌‎صدر را از فرماندهی کل‎‌‎قوا کنار گذاشتند و به‎‌‎دنبال آن مجلس شورای اسلامی نیز رأی به عدم‎‌‎کفایت سیاسی رئیس‎‌‎جمهور داد و او را از مقامش عزل کرد، تنش‎‌‎ها در کشور کاهش یافت و اوضاع سیاسی کشور به هارمونی کافی رسید و به‎‌‎تبع آن، انسجام به جبهه‎‌‎های نبرد ایران بازگشت و شرایط برای طرح‎‌‎ریزی «عملیات‌‌‎های بزرگ» با هدف بازپس‎‌‎گیری مناطق اشغال شده و «بیرون راندن ارتش متجاوز بعثی» فراهم شد.
با تغییر اوضاع سیاسی، حواس‎‌‎ها در تهران به جنگ معطوف شد و وضعیت جبهه‎‌‎ها مورد بازبینی قرارگرفت که در نتیجه آن ‎‌‎شاهد رفع پاشنه‎‌‎آشیل «ضعف هماهنگی میان فرماندهان ارتش و سپاه» در عرصه نبرد بودیم و طی 9ماه 4عملیات بزرگ به مرحله اجرا درآمد که به آزادسازی حدود 8600کیلومتر مربع از مناطق اشغالی انجامید و درپی آن ارتش عراق نیز به‎‌‎ناچار حدود 2500کیلومترمربع دیگر از مناطق اشغال شده را تخلیه کرد. نخستین گام در سلسله عملیات آزادسازی زمین‎‌‎های اشغالی ایران در مهر 1360و با عملیات ثامن‌‎‌‎الائمه(ع) برداشته و در عملیات بیت‎‌‎المقدس در خرداد1361تکمیل شد.

مشخصات عملیات
نام عملیات: ثامن‎‌‎الائمه(ع)
رمز: نصرمن‎‌‎الله و فتح‎‌‎قریب
منطقه نبرد: شمال آبادان و شرق کارون با هدف شکست حصر آبادان
زمان: پنجم و ششم مهرماه 1360
نیروهای عمل‎‌‎کننده: از ارتش لشکر77خراسان با گردان‎‌‎های پیاده و توپخانه و از سپاه درمجموع 16گردان پیاده
نتایج: خروج آبادان از محاصره/ آزادسازی دو جاده مهم اهواز-آبادان و ماهشهر-آبادان/ آزادسازی کامل شرق کارون

ضربه اول
از اواخر سال1359 و پس از تأکید امام‎‌‎خمینی(ره) بر شکست حصر آبادان، تحقق این مهم در دستورکار نیروهای نظامی کشور قرارگرفت، اما بحران‎‌‎های سیاسی داخلی ناشی از تحرکات بنی‌صدر و همچنین ورود منافقین به فاز مسلحانه در خرداد1360، طرح‎‌‎ریزی برای دستیابی به چنین هدف مهمی را مشکل می‎‌‎نمود تا اینکه خلع بنی‎‌‎صدر از فرماندهی کل‎‌‎قوا و به‎‌‎دنبال آن عزل وی از رئیس‎‌‎جمهوری توسط مجلس شورای اسلامی زمینه‌ای شد برای تغییر راهبردهای نظامی ایران از «نبرد کلاسیک» به «جنگ انقلابی».
تحول در مدیریت جنگ به تغییر در صحنه نبرد انجامید و به دوره‎‌‎ای از رکود در جبهه‎‌‎ها پایان داد. برهمین اساس از اول مرداد تا اوایل مهر1360حدود 11عملیات محدود با اهداف گوناگون و نتایج مختلف طراحی و اجرا شد تا زمینه برای اجرای نخستین عملیات بزرگ بازپس‎‌‎گیری زمین‎‌‎های اشغالی ایران فراهم شود؛ عملیات ثامن‎‌‎الائمه که طرح اولیه آن در اوایل خرداد1360با نام «حمزه سیدالشهدا» توسط سپاه آماده و در شورای‎‌‎عالی دفاع به تصویب رسید، نخستین عملیات گسترده در مرحله جدید جنگ، پس از خلع بنی‎‌‎صدر از فرماندهی کل قوا محسوب می‎‌‎شد که قرار بود با شیوه‎‌‎ای نو، تهاجم سنگینی علیه نیروهای نظامی عراق به اجرا درآید.
این عملیات در تاریخ 5مهرماه1360و پس از گذشت حدود 11ماه از محاصره شهر آبادان، آغاز شد و یگان‎‌‎های عمل‎‌‎کننده از لشکر77 خراسان گرفته تا نیروهای سپاه پاسداران مأموریت داشتند با حمله به نیروهای عراقی حاضر در شرق رودخانه کارون که از ساحل شرقی تا جاده ماهشهر- آبادان را دربر می‎‌‎گرفت، این منطقه را که 130کیلومتر مربع وسعت داشت و شامل 2 جاده مهم آبادان - اهواز و آبادان- ماهشهر می‎‌‎شد، آزاد کنند. فرماندهی عملیات در قرارگاه که به‎‌‎صورت مشترک توسط تیمسار قاسمعلی ظهیرنژاد از ارتش و یوسف کلاهدوز از سپاه انجام می‎‌‎شد، طرح حمله را از 4محور «دارخوین» با هدایت حسن باقری و سرهنگ دوم مهدی فرمنش، محور«فیاضیه» با هدایت رحیم صفوی و سرهنگ منوچهر کهتری، محور «ذوالفقاری» با هدایت غلامعلی رشید و سرهنگ منوچهر امینیان و محور جاده ماهشهر با هدایت اسحاق عساکره و فرمانده یگان ژاندارمری این منطقه تدارک دیده بود. با آغاز عملیات در ساعت یک بامداد 5مهر نیروهای عمل‎‌‎کننده ایرانی در اکثر محورها پیشروی مناسبی داشتند و تا طلوع خورشید بخش مهمی از مواضع دشمن تصرف شد و این روند در روز اول با مقاومت نافرجام دشمن در برخی محورها به روز دوم رسید که درنهایت نیروهای خودی در بعدازظهر منطقه مهم «پل حفار» را به‎‌‎صورت کامل تصرف کردند و خط دفاعی ایران در ساحل شرقی کارون تشکیل و آبادان پس از 349روز، از محاصره خارج شد.


مشخصات عملیات
نام عملیات: طریق‎‌‎القدس
رمز: یا حسین(ع)
منطقه نبرد: دشت آزادگان
زمان: 8تا15آذر1360
نیروهای عمل‎‌‎کننده: 28گردان پیاده، 7گردان زرهی و 8گردان مکانیزه از ارتش و سپاه
نتایج: آزادسازی شهر بستان و 70روستای منطقه/ رسیدن به مرزهای بین‎‌‎المللی

فتح‌الفتوح
با موفقیت عملیات ثامن‎‌‎الائمه که مقطع مهمی در عرصه نبرد ایران و عراق تا آن زمان به‎‌‎حساب می‎‌‎آمد و با ثبات سیاسی و امنیتی در کشور نیز همراه شد، شاهد شکل‎‌‎گیری تحولات قابل‎‌‎توجهی در مسیر تحقق هدف آزادسازی مناطق اشغالی کشور بودیم که در دو حوزه «استراتژی نبرد» و «سازمان رزم» متبلور شد. براین اساس در حوزه استراتژی نبرد «طرح‌‌‎ریزی سلسله‎‌‎وار» مدنظر فرماندهان ارتش و سپاه قرار گرفت و در زمینه سازمان رزم، پس از انتصاب علی صیاد شیرازی به فرماندهی نیروی زمینی ارتش، هماهنگی ویژه‎‌‎ای میان ارتش و سپاه در برنامه‎‌‎ریزی و اجرای طرح‎‌‎های نبرد ایجاد شد.
ازسوی دیگر سپاه با توسعه سازمان رزم و تشکیل تیپ‎‌‎های خود، توانایی عملیاتی‎‌‎اش را برای عملیات بعد از شکست حصر آبادان ارتقا داد. با توجه به اینکه مشخص شد انجام عملیات طریق‎‌‎القدس نیاز به توان رزمی بیشتری نسبت به عملیات قبل دارد، سازماندهی نوین نیروها در سپاه در دستورکار قرار گرفت و تیپ‎‌‎هایی ازجمله 25کربلا به فرماندهی مرتضی قربانی و با نیروی استان‎‌‎های شمالی، 14امام‎‌‎حسین(ع) به فرماندهی حسین خرازی و با نیروهای استان اصفهان و 31عاشورا به فرماندهی محمدعلی جعفری و با نیروی استان‎‌‎های آذربایجان غربی و شرقی، دراین مقطع تشکیل شدند. علاوه بر اینها قرارگاه عملیاتی مشترک کربلا نیز باهدف هماهنگی هرچه بیشتر ارتش و سپاه فعال و درهمین قرارگاه هم بود که منطقه غرب سوسنگرد و شهر بستان برای وارد کردن ضربه مهلک دوم به ارتش عراق انتخاب شد.
جغرافیای این عملیات که در ابتدا «کربلا-1» نامیده شد اما بعدا به دلایل سیاسی به «طریق‌‌‎القدس» تغییر نام داد، از شمال ارتفاعات «الله ‎‌‎اکبر» و «میش‌‎داغ»، از جنوب «رودخانه نیسان» و «شهر هویزه»، از غرب «تنگه چزابه» و مرزهای بین‎‌‎المللی و از شرق شهر سوسنگرد را در برمی‎‌‎گرفت و سه ‎‌‎برابر منطقه عملیاتی ثامن‎‌‎الائمه و حدود 600کیلومترمربع بود که البته بحث‎‌‎های مفصلی بین فرماندهان جنگ درباره انتخاب این منطقه عملیاتی مطرح و درنهایت با توجه به تناسب زمین و وسعت با توان رزمی نیروهای ایران، بستان انتخاب شد.
یکی از نکات محوری و قابل‎‌‎توجه در عملیات طریق‎‌‎القدس، «نبرد اطلاعاتی» دو طرف است که درنهایت دست برتر ایران دراین حوزه، نقش اساسی در موفقیت عملیات داشت. ارتش عراق با فعالیت‎‌‎های گسترده اطلاعاتی، تاحدود زیادی مطمئن بود که حمله ایران از منطقه غرب سوسنگرد انجام می‎‌‎شود و با توجه به این موضوع اقدامات تاکتیکی و عملیاتی وسیعی را دراین منطقه انجام داد؛ آنها گمان می‎‌‎کردند نیروهای ایرانی از سمت جاده «حمیدیه - سوسنگرد» عمل می‎‌‎کنند، درحالی‎‌‎که تلاش اصلی رزمندگان در منطقه رملی شمال عملیات معطوف بود که ارتش عراق آن را «منطقه غیرقابل عبور» تشخیص داده بود و همین غافلگیری بزرگ، ضربه مهلکی به پیکر ارتش عراق وارد کرد.
عملیات طریق‎‌‎القدس حدود 2‎‌‎ماه پس از عملیات ثامن‎‌‎الائمه، درحالی حدود 30دقیقه بامداد 8آذر1360آغاز شد که فرماندهی یگان‎‌‎های هجومی برعهده سپاه بود، ارتش مسئولیت پشتیبانی داشت و عملیات هم ازسوی غلامعلی ‎‌‎ رشید و سرهنگ منفردنیاکی به‎‌‎صورت مشترک فرماندهی می‎‌‎شد. حمله از منطقه رملی آغاز شد و بارش باران حرکت نیروهای ایرانی را آسان‎‌‎تر می‎‌‎کرد؛ همین موضوع سبب شد نخستین گروه از رزمندگان در لحظات اولیه حمله خود را به مواضع دشمن در غرب شهر بستان برسانند و تا حدود ساعت 10صبح روز عملیات، این شهر را پس از 427روز اشغال، آزاد کنند. تا روز 13آذر نبرد سنگین در محورهای مختلف منطقه عملیاتی ادامه داشت، اما درنهایت ارتش عراق از پاتک‎‌‎های خود طرفی نبست و عملیات موفق طریق‎‌‎القدس که امام‎‌‎خمینی(ره) در پیام تبریک خود آن را «فتح‌‎‌‎الفتوح» نامید، درآخرین روز آذرماه و با استقرار نیروهای ایران در سواحل شمالی رودخانه نیسان به پایان رسید.

مشخصات عملیات
نام عملیات: فتح‎‌‎المبین
رمز: یا زهرا(س)
منطقه نبرد: منطقه شوش و دزفول
زمان: دوم تا دهم فروردین 1361
نیروهای عمل‎‌‎کننده: 124گردان پیاده و 9گردان زرهی از ارتش و سپاه
نتایج: آزادسازی 2400کیلومترمربع از زمین‎‌‎های اشغالی ایران/ خروج شهرهای دزفول، اندیمشک، شوش از دیدمؤثر دشمن

پیروزی آشکار
شکست در عملیات طریق‎‌‎القدس دومین ضربه سنگینی بود که بر پیکر ارتش بعثی وارد شد و عراقی‎‌‎ها برای جبران آن دست به اجرای پاتک‎‌‎های سنگین باهدف بازپس‎‌‎گیری شهر بستان زدند که با ناموفق بودن آنها، 2ماه پس از آزادسازی این شهر، از 17بهمن1360حمله سنگینی را به تنگه چزابه طراحی کردند که البته آن‎‌‎هم به نتیجه دلخواه عراقی‎‌‎ها ختم نشد. ارتش عراق علاوه بر وارد آوردن فشار برای اشغال دوباره بستان، یک هدف ویژه را در حمله شدید به تنگه چزابه ‎‌‎دنبال می‎‌‎کرد؛ آنها قصد داشتند با «برهم ‎‌‎زدن سازماندهی یگان‎‌‎های رزمی» ایران، عملیات بعدی را به تأخیر بیندازند.
دراین میان درعرصه سیاسی نیز تحولات قابل ‎‌‎توجهی بعد از پیروزی در عملیات طریق‎‌‎القدس تا آغاز عملیات فتح‎‌‎المبین به‎‌‎وقوع پیوست؛ در 19بهمن1360با شناسایی خانه تیمی منافقین در منطقه زعفرانیه تهران، ضربه سنگینی به تیم‎‌‎های ترور باقی‎‌‎مانده آنان در ایران وارد شد و موسی خیابانی به همراه همسرش و اشرف ربیعی، همسر مسعود رجوی، در درگیری با نیروهای سپاه و کمیته کشته شدند. از سوی دیگر ایران در اسفند1360طرح‎‌‎های صلح سازمان ملل و سازمان کنفرانس اسلامی را رد و روی سه شرط «خروج بی‎‌‎قید و شرط ارتش عراق از خاک ایران»، «پرداخت خسارات جنگ» و«کیفر متجاوز» تأکید کرد. دراین میان طرح‎‌‎ریزی برای انجام عملیات فتح‎‌‎المبین در شرایطی انجام شد که ارتش عراق می‎‌‎کوشید با درگیر کردن توان رزمی ایران در تنگه چزابه از حمله گسترده بعدی جلوگیری کند، اما موفق نشد. طراحان عملیات منطقه «غرب رودخانه کرخه» را برای سومین حمله گسترده ایران انتخاب کردند که نقش محوری برای آزادسازی خرمشهر داشت. منطقه عمومی عملیات «از شمال به ارتفاعات تیشه‎‌‎کن، دالپری، چاه نفت و تپه تیسفون، از جنوب به ارتفاعات میش‌داغ، تپه‎‌‎های رملی و چزابه، از شرق به رودخانه کرخه و از غرب به مرز بین‎‌‎المللی در شمال و جنوب فکه» محدود می‎‌‎شد. عراقی‎‌‎ها که تقریبا مطمئن بودند ایران در منطقه غرب رودخانه کرخه عملیات می‎‌‎کند، 2 روز قبل از آغاز حمله باهدف به تأخیر انداختن آن، در منطقه «شوش» و «رقابیه» دست به حملاتی زدند که اگرچه درنهایت دفع شد، اما فرماندهان را برای اجرای فتح‌‎‌‎المبین به تردید انداخت؛ چرا که آرایش نظامی منطقه دچار تغییرات بسیاری شده بود و به‎‌‎نظر می‎‌‎رسید عراقی‎‌‎ها نسبت به تحرکات نیروهای ایرانی هوشیار شده‎‌‎اند. با رفع تردیدها درمیان فرماندهان که حتی به دیدار فوری محسن رضایی، فرمانده وقت سپاه با امام‎‌‎خمینی(ره) نیز انجامید، عملیات (که براساس تفألی به قرآن‎‌‎کریم و نوید پیروزی آیات سوره «فتح»، فتح‎‌‎المبین نامگذاری شد) در بامداد دوم فروردین1361با 4 قرارگاه قدس، نصر، فتح و فجر آغاز شد. در مرحله نخست عملیات نیروهای ایرانی پیشروی‎‌‎های قابل‎‌‎توجهی داشتند و باوجود فشار سنگین ارتش عراق برای بازپس‎‌‎گیری نقاط تصرف شده، مرحله دوم نیز به شکست سنگین عراق انجامید و سومین مرحله عملیات نیز در هفتمین روز فروردین1361آغاز شد که با عقب‎‌‎نشینی‎‌‎های گسترده ارتش عراق همراه شد و در نهایت دستاوردهایی ازجمله «آزادسازی 2400کیلومترمربع از زمین‎‌‎های اشغالی ایران شامل ده‎‌‎ها بخش و روستا و جاده مهم دزفول- دهلران»، «نزدیک شدن نیروهای خودی به مرز در منطقه غرب شوش و دزفول»، « خروج شهرهای دزفول، اندیمشک، شوش و مراکز مهمی چون پایگاه شکاری دزفول از تیررس دشمن» و «انهدام بیش از 4لشکر ارتش عراق» حاصل شد. برهمین اساس کارشناسان نظامی دنیا این عملیات را «خفت‌‎‌‎بارترین شکست ارتش عراق از آغازجنگ تاکنون» ارزیابی کردند. این پیروزی نیروهای ایران با انعکاس جهانی وسیع نیز همراه شد و نگرانی‎‌‎هایی را درمیان حامیان صدام به‎‌‎دلیل تغییر معادلات در عرصه نبرد میدانی ایجاد کرد.

مشخصات عملیات
نام عملیات: بیت‎‌‎المقدس
رمز: یا علی‎‌‎ابن‎‌‎ ابی‎‌‎طالب(ع)
منطقه نبرد: غرب رودخانه کارون و شهرستان خرمشهر
زمان: 10اردیبهشت تا سوم خرداد1361
نیروهای عمل‎‌‎کننده: 14تیپ پیاده و یک تیپ زرهی از سپاه و 3 لشکر و 5تیپ از ارتش
نتایج: آزادسازی خرمشهر، هویزه و جاده اهواز- خرمشهر/ خروج شهرهای اهواز، حمیدیه، سوسنگرد و جاده اهواز- آبادان از تیررس دشمن/ رسیدن به مرزهای بین‎‌‎المللی 

ضربه نهایی
با پایان موفقیت‎‌‎آمیز عملیات فتح‎‌‎المبین، انجام هرچه سریع‎‌‎تر عملیات بعدی با هدف آزادسازی دیگر مناطق اشغالی استان خوزستان در منطقه غرب رود کارون در دستورکار فرماندهان نظامی قرار گرفت و براین اساس طرح «بیت‌‎‌‎المقدس» در جلسه شورای‎‌‎عالی‎‌‎دفاع به تصویب رسید. دراین فاصله در عرصه سیاسی، سوریه که از ابتدای جنگ جانب ایران را گرفته بود، از اواخر فروردین1361خط لوله نفت عراق به دریای مدیترانه را بست و همچنین جلوی قطارهای حامل آذوقه از ترکیه و لبنان به عراق را گرفت. با قطع صدور نفت عراق از سوریه، عواید نفتی این کشور کاهش محسوسی داشت که بر مشکلات عراقی‎‌‎ها در عرصه نبرد می‎‌‎افزود. ازسوی دیگر از این مقطع آمریکا کمک‎‌‎های اطلاعاتی خود به ارتش عراق را ازطریق یک کشور ثالث شدت بخشید تا از برهم خوردن توازن قوا در منطقه جلوگیری کند.
در چنین شرایطی آزادسازی حدود 5هزارکیلومترمربع از سرزمین‎‌‎های اشغال شده در جنوب کشور، اصلی‎‌‎ترین اولویت فرماندهان در جبهه‎‌‎های نبرد به‎‌‎حساب می‎‌‎آمد؛ هنوز خرمشهر، هویزه و پادگان حمیدیه در تصرف بعثی‎‌‎ها بود و نیروها به همه خطوط مرزی استان خوزستان نرسیده بودند.
بنابراین برنامه‎‌‎ریزی‎‌‎ها ازسوی ارتش و سپاه برای اجرای عملیات گسترده بیت‎‌‎المقدس آغاز شد. 2گروه جداگانه از ارتش و سپاه در مدت 20روز، شناسایی‎‌‎ها و طرح‎‌‎ریزی‎‌‎های مفصلی انجام دادند که برای عراقی‎‌‎ها غافلگیرانه بود؛ چرا که آنها گمان نمی‎‌‎کردند ایران طی یک عملیات بخواهد همه مناطق اشغالی بین اهواز و خرمشهر را آزاد کند و وسعت منطقه عملیاتی مدنظر ایران برای آنان قابل پیش‎‌‎بینی نبود، زیرا «وسعت آن حدود 30برابر منطقه عملیاتی ثامن‎‌‎الائمه، حدود 10برابر منطقه عملیاتی طریق‎‌‎القدس و حدود دوبرابر منطقه عملیاتی فتح‎‌‎المبین» بود.
در نهایت مرحله نخست عملیات در بامداد دهم اردیبهشت1361آغاز شد و ارتش عراق که با انجام شناسایی‎‌‎های متعدد از حمله گسترده ایران برای آزادسازی خرمشهر مطمئن بود، با حدود 10تیپ زرهی، 5تیپ مکانیزه، 17تیپ پیاده، 7گردان کماندویی و واحدهایی از ارتش خلقی در محورهای مختلف، دربرابر رزمندگان ایرانی صف‎‌‎آرایی کرد.
درمرحله نخست عملیات بیت‎‌‎المقدس که با سه قرارگاه عملیاتی قدس، فتح و نصر به فرماندهی قرارگاه مرکزی کربلا اجرا شد، نیروهای ایران با عبور از کارون موفق شدند به جاده اهواز- خرمشهر دست یابند. دراین مرحله نصب پل‎‌‎های تاکتیکی روی کارون نقش مهمی در موفقیت رزمندگان داشت. در مرحله دوم عملیات که ساعت 22:30 شانزدهم اردیبهشت1361آغاز شد، نیروهای قرارگاه‎‌‎های فتح و نصر (که در ابتدا قرار بود به سمت خرمشهر حمله کنند اما ترفند عراقی‎‌‎ها طرح را عوض کرد) در محور حسینیه به نوار مرزی رسیدند و بعثی‎‌‎ها مجبور به عقب‎‌‎نشینی از هویزه و جفیر شدند. در مرحله سوم عملیات که از ساعت22نوزدهمین روز اردیبهشت آغاز شد، با وجود وارد شدن خسارات و تلفات سنگین به عراقی‎‌‎ها، اما تمرکز آنها در خطوط پدافندی، از رسیدن نیروهای ایرانی به اهداف تعیین شده جلوگیری کرد.
مرحله چهارم عملیات بیت‎‌‎المقدس درحالی بامداد سوم خرداد1361آغاز شد که نیروهای ایرانی با انجام تدارک وسیع برای وارد آوردن ضربه نهایی به بعثی‎‌‎ها آماده شده بودند. دراین مرحله که باحضور حدود 12گردان رزمی پیاده انجام شد، نیروهای عمل‎‌‎کننده موفق شدند پس از تکمیل محاصره خرمشهر و اسیرکردن تعداد زیادی از نظامیان عراقی، حوالی ساعت 11صبح وارد خرمشهر شوند و این شهر را پس از 576روز آزاد کنند. براساس آمارهای موجود، عراق دراین عملیات 16هزارکشته و مجروح داشت و 19هزار نظامی این کشور اسیر شدند و حجم وسیعی از تجهیزات نظامی‎‌‎شان از تانک و نفربر گرفته تا خودرو و هلی‎‌‎کوپتر منهدم شد.
اکنون علاوه براینکه ایران بزرگ‎‌‎ترین پیروزی سیاسی- نظامی خود را در جریان جنگ تحمیلی به‎‌‎دست آورده بود، عراق خطر سقوط بصره را نیز به‎‌‎شدت بیخ‎‌‎گوش خود احساس می‎‌‎کرد و کارشناسان سیاسی و نظامی جهان موفقیت ایران در عملیات بیت‎‌‎المقدس را «نقطه عطفی در جنگ» و «کلید پیروزی ایران بر عراق» می‎‌‎دانستند که می‎‌‎تواند با تغییر همه معادلات، سرنوشت جنگ را تعیین کند.