نگین زمردی پایتخت

پرنیان سلطانی

امروز را نگاه نکنید که تعداد بوستان‌های بزرگ پایتخت از انگشتان دو دست هم بیشتر شده و در هر منطقه و محله‌ای می‌توان لحظه‌ای در پارک‌های کوچک و محلی به آسایش و آرامش رسید. تهران 60سال پیش هیچ پارکی برای عموم مردم نداشت و هر آنچه از سرسبزی تهران قدیم شنیده‌اید، فقط به باغ‌های خصوصی آن دوران محدود می‌شود. تا اینکه سر و کله «پارک‌شهر» پیدا شد؛ بوستانی که برای نخستین بار واژه «پارک» را به فرهنگ لغت تهرانی‌ها آورد و فضای عمومی سرسبزی را در اختیار شهروندان پایتخت‌نشین قرار داد. پارک‌شهر که در مرکز تهران واقع شده، سال 1339تاسیس شد و حالا دقیقا 60سال از ایجاد آن می‌گذرد. در این گزارش به بررسی تاریخچه و ویژگی‌های این پارک نوستالژی برای چندین نسل از شهروندان تهرانی پرداخته‌ایم؛ پارکی که امسال 60ساله شد و بی‌شک یکی از زیباترین نگین‌های زمردی پایتخت به‌حساب می‌آید.

از باغ سنگلج تا پارک‌شهر
پارک‌شهر تا قبل از اینکه یک بوستان عمومی شود، یک باغ بوده. ماجرا از این قرار است که در روزگاران دور پایتخت، یعنی در دوره حکومت قاجاری‌ها، تهران از 5محله تشکیل شده بود که یکی از آنها محله «سنگلج» بود؛ محله‌ای که محدوده پارک‌شهر و خیابان بهشت، بازار قوام‌الدوله، خیابان وحدت اسلامی، خیابان سی‌تیر و خیابان خیام را شامل می‌شد و جمعیت بسیار زیادی در آن زندگی می‌کرد. ظاهرا پهلوی اول هم پیش از آنکه به سلطنت برسد، در مجاورت تالار سنگلج خانه‌ای داشته و در آن روزگار می‌گذرانده. تا اینکه سال 1304هجری شمسی از راه رسید و پهلوی اول روی کار آمد. با شاه شدن رضاخان، از آنجا که چاه‌های فاضلاب محله سنگلج زیادشده بود و این نگرانی وجود داشت تا آب قنات‌ها و درنتیجه آب آشامیدنی کل شهر تهران آلوده شود، رضاخان تمام خانه‌های کوچک این محله را خریداری کرد و از بین برد. بعد دستور داد کل این محله را درخت بکارند. نتیجه این شد که محله سنگلج خیلی زود به باغی بسیار زیبا و دیدنی تبدیل شد و زمینه ساخت نخستین پارک تهران به‌وجود آمد.

ساخت پارک شهر از سال 1332
با اینکه تصمیم ساخت نخستین پارک تهران در زمان پهلوی اول گرفته شد اما کار ساخت این پارک از زمان محمدرضا پهلوی شروع شد. دلیل این موضوع هم این بود که تا سال 1328، محدوده باغ سنگلج 2متولی داشت؛ بخش غربی آن در اختیار وزارت کشاورزی بود و اداره بخش شرقی آن را به شهرداری سپرده بود. به همین دلیل ساخت نخستین پارک تهران عملیاتی نمی‌شد تا اینکه به سال 1328رسیدیم. در این سال شهرداری مسئولیت تمام و کمال محدوده باغ سنگلج را برعهده گرفت و کار ایجاد پارک‌شهر کمی روی غلتک افتاد. در نهایت سال 1332طرح اولیه پارک کشیده شد و از همان زمان کار ایجاد این پارک آغاز شد. گفته می‌شود در این سال طرح و نظارت اجرای بوستان در این محل را به 2مهندس به‌نام‌های کاظمی و رحمانی سپردند. 7سال بعد از این اتفاق، یعنی در سال 1339درهای بوستان بزرگ‌شهر که نامش City park یا همان «پارک‌شهر» شده بود، روی مردم باز شد و به این ترتیب نخستین پارک عمومی تهران ساخته شد.

پارکی که قانون وضع کرد! 
نکته جالب توجه درباره قدیمی‌ترین پارک تهران این است که در این بوستان، ممنوعیت ساخت‌وساز وجود دارد. گویا در همان دهه 30که بحث ساخت نخستین بوستان پایتخت جدی شد، مجلس شورای ملی قانونی را برای به رسمیت شناختن پارک‌ها و بوستان‌های موجود در شهر به‌عنوان قسمتی از بیت‌المال و اموال عمومی شهر به تصویب رساند. در این قانون که در جلسه روز یکشنبه 28بهمن‌ماه سال1335به تصویب رسید، ساختن هر نوع بنایی که به مسکن یا به ادارات یا به مؤسسات اختصاص داشته باشد، در پارک شهر، یعنی در جایی که قبلا سنگلج معرفی می‌شد، ممنوع است. جالب‌تر اینکه نخستین پارک تهران باعث ایجاد یک قانون کلی برای همه بوستان‌های عمومی کشور هم شد. این ماده واحده قانونی، یک تبصره هم دارد که در آن گفته شده همه میادین شهری و باغات و بوستان‌های عمومی در هر شهرستان، شامل این مواد و قوانین خواهند بود! به این ترتیب جز ساختمان‌های عمومی مثل کتابخانه‌ها، موزه‌ها و... هیچ بنای دیگری نباید در پارک‌ها ساخته شود؛ حتی اگر دولتی باشند.

بوستان 25هکتاری با 8 در ورودی
اما بشنوید از قدیمی‌ترین پارک تهران که دقیقا امسال 60ساله شد. این بوستان بزرگ حدود 25هکتار مساحت دارد که از این مقدار، 17هکتار آن فضای سبز است. دقیق‌تر بخواهیم بگوییم، 4هکتار آن چمن‌کاری و حدود 13هکتارش درختکاری است. پارک‌شهر که از شمال به پایانه و خیابان فیاض‌بخش، از غرب به خیابان وحدت اسلامی، از جنوب به خیابان بهشت و از شرق به خیابان خیام منتهی می‌شود، دارای 8در ورودی است تا به این ترتیب مراجعه‌کنندگان به این پارک بتوانند به‌راحتی به آن رفت‌وآمد کنند. محصور بودن و داشتن درهای ورود و خروج که منجر به بسته شدن پارک در ساعت‌های میانی شب شده، امنیت قدیمی‌ترین پارک تهران و درختان کهنسالش را بیش از پارک‌های دیگر شهر تامین می‌کند.

پربازدیدترین پارک تهران
مرکزیت پارک‌شهر و دسترسی بسیار خوبی که دارد باعث شده تا این بوستان علاوه بر عنوان قدیمی‌ترین پارک شهر تهران، عنوان پربازدیدترین پارک پایتخت را هم به‌خود اختصاص دهد. این روزها که به‌دلیل شیوع بیماری کرونا و توصیه خانه‌مانی، بازدید از این پارک هم مثل تمام مراکز تفریحی و فرهنگی پایتخت کم و حتی نزدیک به صفر شده، اما در شرایط عادی این پارک به‌طور میانگین روزانه پذیرای هزار و 500شهروند تهرانی است.

امکانات پارک‌شهر
این بوستان کهنسال در دل پایتخت، بخش‌های مختلفی دارد که ازجمله آنها می‌توان به کتابخانه، سایت پرنده‌نگری، موزه صلح تهران، آکواریوم و باغ پرندگان اشاره کرد. ضمن اینکه این بوستان امکانات بسیار خوبی دارد که همه تهرانی‌ها قطعا با آنها خاطرات زیادی دارند. به‌عنوان مثال اگر در آلبوم عکس کودکی بسیاری از پایتخت‌نشین‌ها بگردید، حتما تصویری از آنها درحالی‌که روی تندیس شیرسنگی پارک‌شهر نشسته‌اند پیدا می‌کنید! اگر این عکس را نداشته باشند، حتما عکسی روی قایق‌های دریاچه مصنوعی پارک‌شهر دارند! در نهایت اینکه بدون این عکس‌ها هم حتما زمین‌های بازی کودکان، مسیر پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری، ساعت بزرگ مرکزی، تندیس طاووس، آبنما و دیگر امکانات پارک‌شهر به جزوی از خاطرات خوش سال‌های گذشته‌شان تبدیل شده است.

یادگاری از روزهای جنگ
نکته جالب توجه دیگر این پارک، نقش آن در جریان جنگ تحمیلی است. این بنایی که در ضلع جنوب شرقی پارک قرار دارد و امروز به آکواریوم و نمایشگاه ماهی‌های آب شیرین تبدیل شده، در زمان جنگ به‌عنوان یک پناهگاه ساخته شد تا مردم بتوانند در مواقع اضطراری به آن پناه ببرند. بعد از اینکه روزهای جنگ سپری شد، این پناهگاه تغییر کاربری داد و امروز به شکل یک آکواریوم بزرگ درآمده است.

دسترسی به قدیمی‌ترین پارک 
پارک‌شهر در محدوده طرح ترافیک و طرح کاهش آلودگی هوا قرار دارد، به همین دلیل بهتر است برای مراجعه به این پارک قدیمی از خودروی شخصی استفاده نکنیم. بهترین راه برای رفتن به پارک شهر، استفاده از مترو است. با استفاده از مترو و رفتن به ایستگاه متروی امام خمینی یا حسن‌آباد، با کمی پیاده‌روی به پارک‌شهر می‌رسیم.

قدیمی‌ترین کتابخانه تهران در پارک‌شهر
بی‌شک اما یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های پارک‌شهر، کتابخانه مرکزی تهران است که از ابتدای دهه 40در این بوستان ساخته شده است. این کتابخانه که کتابخانه شماره یک و قدیمی‌ترین کتابخانه پایتخت به‌حساب می‌آید، ساختمانی دوطبقه با 40طاق ضربی و گنبدی‌شکل است که آن را هوشنگ سیحون، معمار نام‌آشنای ایرانی بنا کرده است. این کتابخانه که عمر آن به بیش از نیم‌قرن می‌رسد تا سال 1352توسط سازمان کتابخانه‌های عمومی شهر تهران اداره می‌شد و بعد از چند باری که مالکیت آن به وزارت فرهنگ و هنر، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان تهران رسید، از سال 1384به نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور واگذار شد.