معماری
حسینیه ارشاد؛ سخنرانیهای آتشین، چالشهای همیشگی
خیلی از چهرهها منتقد معماری مسجد حسینیه ارشاد بودند
سعید برآبادی
از 1346 که حسینیه ارشاد جایی در حاشیه جاده شمیران ساخته شد تا 1359 که اصلیترین طرح توسعه در این مجموعه مذهبی عملیاتی شد و مسجدی به آن اتصال یافت. اینجا کانون و قلب آگاهی انقلابی بوده است. حسینیه ارشاد در گرماگرم روزهای انقلاب، بهعنوانی بدل شد روی جلد نوارکاستهای سخنرانی. از علی شریعتی گرفته تا آیت‌الله مرتضی مطهری و آیت‌الله مفتح، عموما در این حسینیه، انقلابیترین سخنرانیهای تاریخ معاصر ایران را ایراد کردهاند و آنچنان اثرگذار که پس از سالها هنوز بانک نوار دانشگاهها از سخنرانیهای حماسی حسینیه ارشاد پر است. پیش از اینها اما نام حسینیه ارشاد با نام 3تن گره خورده است؛ بانیان و سرمایهگذاران ساخت این حسینیه؛ چهرههایی چون محمد همایون (خیری که سرمایهگذار و مؤسس حسینیه بود)، ناصر میناچی (اولین وزیر ارشاد ملی در دولت بازرگان که مدیریت حسینیه را برعهده داشت) و عبدالحسین علیآبادی (استاد دانشگاه در رشته حقوق و دادستان کشور که او هم یکی از بانیان این حسینیه بود). با این‌همه عجیب است که برخلاف وصیتنامهها، هیچ کدام از این سه تن امکان دفن در حسینیه را نیافتند؛ حتی میناچی که 7سالی بیشتر از مرگش نمیگذرد و با اینکه برای خود آرامگاهی در حسینیه تعبیه کرده بود، در آرامستان علی‌ابن‌جعفر در قم به خاک سپرده شد. سبک معماری حسینیه و بعدها مسجد آن نیز چون سرمایهگذاران و بانیانش، با مقاومتهایی -از سوی متدینینی که نمیتوانستند مسجد را جز در تعریف معماری کلاسیک آن ببینند- روبهرو شد و درنهایت محمد همایون که خود یکی از خیرین و نیکوکاران روستای برگجهان بود اعلام کرد این معماری محصول دست و ذوق علی‌احمد برگجانی است؛ معماری که از او تا همین اواخر اطلاعات اندکی در دسترس بود، اما اکنون میدانیم که او معمار ساختمان اهداء در میدان ولیعصر، ساختمان چینی مینا در خیابان شریعتی و... بوده است. اما آنچه از بدنه گنبد و کاشیکاریهای بینقص این عمارت میبینید حاصل ذوق اکبر زحمتکش و ابراهیم فلاح است و البته استاد محمود ساعتساز که در آن زمان به‌خاطر وسواسی که در تزئینات اسلامی بناها داشت چهرهای شناخته شده بود. اما این مسجد و حسینیهاش یک تفاوت بزرگ با کلیشههای رایج مسجد و حسینیه داشت که باعث انتقادهایی حتی از سوی سیدحسین نصر شد و به‌خاطر آنکه فضای داخلیاش جایی برای نشستن روی زمین نداشت، آن را نوعی تقلید از کلیسا عنوان کرده بودند. استاد علی‌احمد برگجانی چه ساخته بود که هنوز پا برجاست اما هیچگاه به قدر خود نرسید؟ او در پلان حسینیه تغییری ایجاد کرده و آن را شبیه به یک آمفیتئاتر ساخته است؛ ارجاعی به گذشته فرهنگ نمایش در ایران با طعم و ذائقه خطابهخوانیهای تاریخ شیعه.
