قیچی تیز جنگ و تحریم

علیرضا احمدی  

بهار1359 در شرایطی آغاز شد که کشور در شرایط جدیدی قرار داشت؛ ابوالحسن بنی‎‌‎صدر به‎‌‎عنوان نخستین رئیس‎‌‎جمهور تاریخ ایران آغاز به‎‌‎ کار کرده بود و برنامه‎‌‎ یکپارچه‎‌‎سازی قدرت در دست خود را مرور می‎‌‎کرد و ازسوی تحولات مرزی در غرب کشور وضعیت نگران‎‌‎کننده‎‌‎ای داشت؛ رژیم بعث عراق در مناطق مرزی کرمانشاه آتش‌افروزی می‎‌‎کرد و کردستان نیز شاهد بالا گرفتن فعالیت تجزیه‎‌‎طلبان بود.
در میانه‎‌‎های فروردین و در روزهایی که انفجار در لوله‎‌‎های انتقال نفت واکنش‎‌‎هایی را ازسوی مسئولان ارشد کشور ازجمله رئیس‎‌‎جمهور و دادستان کل انقلاب به‎‌‎همراه داشت، روابط ایران و آمریکا که پس از اشغال سفارت این کشور از سوی دانشجویان پیرو خط امام (ره) دستخوش تلاطم شده بود، با بحران جدیدی مواجه شد؛ دولت ایالات متحده روز 18فروردین قطع کامل روابط خود با جمهوری اسلامی را اعلام کرد و به همه دیپلمات‎‌‎های ایران 36ساعت فرصت داد تا خاک این کشور را ترک کنند. به‎‌‎دنبال این تحولات کارتر به وزیر خزانه‎‌‎داری این کشور دستور داد فهرستی از دارایی‎‌‎های مسدود‌شده ایران و دعاوی معوقه اتباع و شرکت‎‌‎های آمریکایی علیه ایران را تهیه کند. کارتر همچنین با صدور یک دستور اجرایی به شماره12205، تجارت و سایر معاملات با ایران را ممنوع کرد که درضمن آن به اجرای تحریم‎‌‎های وضع شده از تاریخ 23آبان 1358هم تأکید شده ‎‌‎بود.
در آخرین‎‌‎ماه تابستان داغ59 در داخل کشور اختلافات برای انتخاب نخست‎‌‎وزیر بالاخره به انتخاب محمدعلی رجایی ختم شد و روز 19شهریور کابینه رجایی از مجلس رأی اعتماد گرفت. این درحالی ‎‌‎بود که درگیری‎‌‎های مرزی ایران و عراق به بالاترین سطح در سال‎‌‎های اخیر رسید و نهایتا در 31شهریور رژیم بعثی صدام حمله سراسری به خاک ایران را آغاز کرد. جنگ در شرایطی آغاز شد که اقتصاد ایران در مسیر کاهش وابستگی به نفت قرار داشت و تحریم‎‌‎های آمریکا بر ‌سرعت حرکت در این راه افزوده ‎‌‎بود، اما جنگ باعث شد درآمدهای نفتی که صدور آن در آغاز انقلاب به‎‌‎صورت برنامه‎‌‎ریزی شده کاهش یافته بود (صادرات نفت خام از 4.8میلیون بشکه در سال1356، به 2.4میلیون بشکه در سال1358و کمتر از یک میلیون بشکه (796هزار بشکه) در سال1359 کاهش یافت) دوباره نقش مؤثری را در اقتصاد ایران ایفا کند. با وقوع جنگ استان خوزستان که کانون اصلی تولید نفت بود، در شرایط جنگی قرارگرفت و پالایشگاه بزرگ آبادان در حاشیه اروندرود به‎‌‎شدت آسیب دید و از مدارتولید خارج شد. این پالایشگاه مقارن آغاز جنگ تحمیلی، با ظرفیت تولید 620هزاربشکه در روز به‎‌‎تنهایی معادل سایر پالایشگاه‎‌‎های کشور نفت تولید می‎‌‎کرد. تعطیلی بندر خرمشهر و تهدید بندر امام‎‌‎خمینی(ره) نیز فشار اقتصادی قابل توجهی به کشور وارد کرد.
پاییز59 با یک خبر مهم آغاز شد؛ در پنجمین روز مهرماه ‎‌‎هیأت وزیران تصویب کرد ستادی به نام «بسیج اقتصادی کشور» مرکب از وزرای نفت، صنایع و معادن، کار و اموراجتماعی، کشاورزی، کشور، نیرو، اموراقتصادی و دارایی، بازرگانی، دفاع، سازمان برنامه و بودجه و ‎‌‎رئیس‎‌‎کل بانک مرکزی ایران یا نمایندگان تام‎‌‎الاختیار آنان به ریاست نخست‎‌‎وزیر تشکیل شود و با توجه به شرایط خاص اقتصادی کشور تصمیم‎‌‎های لازم را‎‌‎ اتخاذ و از طریق سازمان‎‌‎های مسئول اجرا کند.
اما یکی از مهم‎‌‎ترین رویدادهای اقتصادی سال59 در اسفند به وقوع پیوست و مجلس شورای اسلامی طرح «دولتی کردن بازرگانی خارجی» را از تصویب گذراند. دراین مصوبه که به امضای هاشمی رفسنجانی به ‎‌‎عنوان رئیس مجلس رسید، با اشاره به اصل چهل‌و‌چهار قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دولت مکلف شد «حداکثر ظرف 2‎‌‎ماه از تاریخ تصویب این ‎‌‎قانون، مطالعات و بررسی‎‌‎های لازم را برای دولتی کردن بازرگانی خارجی به عمل آورد و لایحه مربوط را تقدیم مجلس شورای اسلامی کند.» این مصوبه در 9فروردین سال بعد به تأیید شورای نگهبان هم رسید.
تشکیل شورای مرکزی اصناف در تیرماه، تصویب ملی شدن معادن کشور در شورای انقلاب در شهریور، تصویب قرارداد ترانزیت کالاهای تجاری با شوروی از سوی مجلس در آبان و اختصاص بودجه ویژه برای اجرای طرح‎‌‎های عمران عشایری در آذر، از مهم‎‌‎ترین اخبار اقتصادی سال1359بود.