در آستانه هفته کتاب و کتابخوانی سراغ کتابخانه‌هایی رفته‌ایم که در این دوران کرونا، کتاب‌هایشان را به شکل دیجیتال در اختیارتان قرار می‌دهند
ورق زدن دیجیتال کتاب‌ها
الناز عباسیان
کتاب، محصول تجربه‌های بشری و خلاقیت‌های ذهنی و آموخته‌های درازمدت انسان است. معیار مطالعه و کتابخوانی از شاخص‌های توسعه هر کشوری است و بر کسی پوشیده نیست که تعداد افراد کتابخوان یک جامعه بر ارتقای فرهنگ جامعه رابطه مستقیمی دارد. در شرایط کنونی و به‌رغم توسعه گسترده و حیرت‌آور فناوری‌های جدید ارتباطی و شبکه ارتباطات مجازی در جهان، تالیف و انتشار سنتی کتاب و کتابخوانی همانند روزنامه و روزنامه‌خوانی همچنان جایگاه و اهمیت و نقش خود را داراست، هرچند تکنولوژی‌های جدید تحول عظیم و شگرفی در این عرصه ایجاد کرده است. گرچه وضعیت مطالعه و کتابخوانی در کشور ما چندان تعریفی نیست اما شیوع ویروس کرونا و لزوم رعایت قرنطینه، بسیاری را به سوی این یار مهربان کشانده است. البته در این شرایط استفاده از کتاب‌های دیجیتال هم رونق پیدا کرده است زیرا بحران کرونا فعالیت بسیاری از سازمان‌ها، نهادها؛ به‌ویژه فعالیت‌های فرهنگی، کتابفروشیها و کتابخانه‌ها را با اختلال مواجه کرده ولی در عوض کتابخانه‌های دیجیتال و میزان ثبت‌نام در این کتابخانه‌ها رشد چشمگیری داشته است. گرچه پیش‌تر محققان و پژوهشگران از این بخش استفاده می‌کردند اما حالا فرصتی فراهم شده تا افراد عادی هم از این کتاب‌ها بهره ببرند. در آستانه هفته کتاب و کتابخوانی از کتابخانه‌های دیجیتال و چند مرکز فعال در این زمینه گزارشی تهیه کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید. بی‌شک کتابخانه‌های دیگری هم هستند که فرصت نام بردن از آنها در این نوشتار را پیدا نکرده‌ایم.
ویژگی‌های کتاب دیجیتال
وقتی اسم کتاب به میان می‌آید در نظر اول همه ما به یاد کتاب مکتوب و مرسوم می‌افتیم. همان‌هایی که حتی قبل از ساخت نخستین ماشین چاپ توسط گوتنبرگ در حدود ۶۰۰ سال پیش، به‌صورت دستی نوشته و صحافی می‌شدند. با گذشت زمان و تحولات بسیار فرایند چاپ و نشر، کتاب‌های بیشتر منتشر و در دسترس آدم‌های بیشتری قرار گرفت. اما در عصر حاضر با روی کار آمدن کامپیوترها، گوشی‌های هوشمند و تبلت‌ها، شکل جدیدی از کتاب به‌نام کتاب الکترونیکی ebook پا به عرصه گذاشتند. این شکل از کتاب‌ها توانستند سریع‌تر از همیشه در دسترس مردم قرار بگیرند. به زبان ساده می‌توان گفت کتاب الکترونیکی یا دیجیتال، کتابی است که در دستگاه الکترونیکی (صفحه کامپیوتر، تبلت، گوشی هوشمند یا کتابخوان الکترونیکی) خوانده می‌شود و فرمت‌های مختلفی دارد. فرمت EPUB معروف‌ترین و رایج‌ترین فرمت برای خواندن کتاب در دستگاه‌ها و اپلیکیشن‌های کتابخوان است و امکانات زیادی دارد. به همین دلیل برخی این فرمت را معادل کتاب الکترونیک تعریف می‌کنند و معمولا آن را در برابر فرمت PDF قرار می‌دهند. فرمت کتاب‌های الکترونیکی تفاوت‌هایی با فرمت‌های رایج PDF دارند. کتاب‌های الکترونیکی برای انتشار عمومی ساخته شده‌اند و بدون اجازه نویسنده قابل ویرایش نیستند. اما متن این کتاب‌ها انعطاف‌پذیری بیشتر نسبت به حالت PDF دارند. می‌پرسید چطور؟ برایتان توضیح مختصر می‌دهیم. گرچه متن‌های PDF غیرقابل ویرایش هستند، اما مشکلات دیگری دارند. اگر تلاش کنید PDF را روی یک صفحه کوچک مثل موبایل بخوانید، متوجه می‌شوید که نمی‌توانید صفحه‌بندی آن را تغییر دهید. به همین‌خاطر خواندن PDF روی صفحه موبایل یا کتابخوان کار سختی است. فرمت PDF برای پرینت و چاپ ایده‌آل است و طوری طراحی شده که برای اندازه دقیق کاغذ مناسب باشد. اما انعطاف‌پذیری یکی از ویژگی‌های مهم کتاب الکترونیکی است. این فرمت طراحی شده تا با توجه به دستگاهی که آن را نمایش می‌دهد از لحاظ ظاهری تغییر شکل دهد. نکته دیگر اینکه در کتاب الکترونیکی شما قوانین را تنظیم می‌کنید. حتما با خود می‌گوید چه جالب! بله از آنجا که صفحه‌بندی در این نوع کتاب‌ها قابل تغییر است، می‌توانید تغییرات را با توجه به نیازهای خودتان شخصی‌سازی کنید. جزئیات دستگاه‌های مختلف با هم فرق دارد اما شما می‌توانید نوع و اندازه فونت، فاصله بین خطوط و نور پس‌زمینه را با توجه به شرایط محیط و چشم‌تان تغییر دهید. با این امکانات حتی کتاب‌های قطور هم خواندنشان روی گوشی آسان می‌شود. همچنین اینگونه کتاب‌ها قابلیت‌های دیگری هم دارند. درست است که آنها مثل کتاب‌های چاپی بوی کاغذ نمی‌دهند اما حمل‌ونقل آنها راحت است. می‌توانید آنها را در شب و بدون نور چراغ بخوانید. حتی اگر گوشی یا تبلت‌تان را عوض کنید، با داشتن حساب کاربری تمام کتاب‌های شما قابل بازیابی است. برای خواندن چنین کتاب‌هایی نیاز به یک کتابخوان دارید که ممکن است به‌صورت اپلیکیشنی روی تلفن همراه باشد یا یک دستگاه کتابخوان.
ظهور کتابخانه‌های دیجیتال
در دهه‌های اخیر پیشرفت‌های علمی به‌ویژه در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات، سرعت گرفت و تحولی در انتقال اطلاعات ایجاد کرد. وجود شبکه‌های بین‌المللی ازجمله اینترنت باعث انتقال اطلاعات در کمترین زمان با کمترین هزینه شده و هر فرد با امکانات رایانه‌ای مناسب به اطلاعات مورد نیاز خود دسترسی پیدا می‌کند. حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی نیز از این قبیل تحولات بی‌تأثیر نبوده است و فناوری پیشرفته اطلاعات به‌طور وسیعی در این حوزه راه یافته است. از مواهب این تحولات می‌توان به کتابخانه‌های دیجیتال اشاره کرد که از اواسط دهه۱۹۹۰ میلادی مطرح شد و به همسوسازی و روزآمدسازی کتابخانه‌های سنتی با نیازهای جدید پرداخت. سهولت دسترس‌پذیری به اطلاعات توسط استفاده کنندگان، سهولت در روزآمد نگه‌داشتن اطلاعات، ارائه قالب‌های جدید اطلاعات، کاهش هزینه‌ها و موارد دیگر، دست به‌دست هم داده‌اند تا اهمیت وجود کتابخانه‌های دیجیتال را مطرح کنند. انتشار و اشاعه اطلاعات برای یک کشور در حال توسعه مثل ایران، امری حیاتی است و با مشکلاتی که در کتابخانه‌های سنتی وجود دارد این امر با کندی و ضعف پیش می‌رود. ایجاد کتابخانه‌های دیجیتال که ضرورت جامعه امروز ماست، توانسته تا حدودی پاسخگوی نیازهای جویندگان و پدیدآورندگان باشد. کتابخانه‌های دیجیتال دارای اهداف، عملکرد و مقاصد یکسان با کتابخانه‌های امروزی هستند. یعنی شامل توسعه مجموعه، مدیریت، سازماندهی منابع اطلاعاتی، ارائه خدمات مرجع و حفاظت و نگهداری است. امروزه می‌توان به سهولت از کتابخانه‌های دیجیتال و سایت‌های مختص دانلود کتاب‌های الکترونیک بهره کافی را برد. ناگفته نماند کتابخانه‌های دیجیتال گامی جلوتر از کتابخانه‌های الکترونیکی هستند. همانطور که می‌دانید در کتابخانه‌های الکترونیکی حضور فیزیکی بیشتر بوده و عملکرد و فضای چنین کتابخانه‌هایی دقیقا مانند کتابخانه‌های سنتی و خودکار است. به‌عنوان مثال دارای قفسه، کتابدار و منابع هستند که دقیقا مانند کتابخانه‌های سنتی اداره می‌شود و تنها تفاوت آن با کتابخانه‌های سنتی در این است که در کتابخانه‌های الکترونیکی مواد غیرچاپی مانند فیلم، میکروفیلم، میکروفیش، انواع لوح‌های فشرده و نیز دیگر منابع الکترونیکی موجود است اما در کتابخانه دیجیتال خدمات نیز به‌صورت خودکار و دیجیتال است و کاربران می‌توانند به وسیله شبکه‌های ارتباطی به منابع دیجیتال دسترسی پیدا کنند و از آنها استفاده لازم را ببرند.
کتابخوانی دیجیتال حتی بعد از کرونا
این روزها که بحران کرونا ما را به کاهش رفت‌وآمدها و خواندن مجازی کتاب‌ها مجبور کرده بحث کتابخانه دیجیتال داغ است اما آیا حتی در شرایطی که اپیدمی کرونا هم وجود نداشته‌باشد، به روند ایجاد کتابخانه‌های دیجیتال نیاز داریم؟ در جای‌جای دنیا وقتی کتابی منتشر می‌شود، هم نسخه فیزیکی آن در اختیار مخاطبان است هم نسخه دیجیتال آن و می‌توانند انتخاب کنند که کدام را مطالعه کنند. درست است که هنوز در برخی از کشورها چون آلمان خرید فیزیکی کتاب بیشتر از خرید دیجیتال آن است و همه مردم دوست دارند بوی خوش کاغذ را حس کنند و کتاب را ورق بزنند اما به هر حال در عصر سرعت تکنولوژی به‌سر می‌بریم و قالب دیجیتال کتاب و کتابخانه موجب می‌شود که سخن علمی از وجه قومی و منطقه‌ای خودش خارج شود و وجه جهانی پیدا کند. شما الان در خانه نشسته‌اید اما می‌توانید جدیدترین تحقیقات دانشگاه هاروارد را در مورد ویروس‌ها دانلود کنید، سراغ منابع تاریخی‌شان بروید و نسخه‌های خطی قدیمی را در بسیاری از دانشگاه‌ها مشاهده کنید. در این فرایند، علم جهانی می‌شود. آن مدیومی که می‌تواند عامل انتقال علم باشد، کتابخانه‌های دیجیتال است. ما باید الزامات این مدیوم را بیاموزیم و به آن ورود کنیم. فکر می‌کنم اتفاقات اخیر این جبر زمانه را بیشتر به رخ ما کشید و ما متوجه شدیم که باید برای تقویت این حوزه هر چه سریع‌تر گام‌های اساسی و جدی برداریم. هنوز هم در حوزه علم و فناوری و هم در حوزه فرهنگ و هنر نیاز داریم که هرچه زودتر منابع موجود و به‌روز را به‌صورت دیجیتال دربیاوریم و در کتابخانه دیجیتال در دسترس عموم قرار بدهیم.
معرفی چند کتابخانه دیجیتال
سامانه منابع دیجیتال کتابخانه ملی
سازمان اسناد و کتابخانه ملی در ایران دارای مجموعه‌های منحصر به‌فردی چون نسخه‌های خطی، اسناد، مطبوعات، نشریات ادواری و اشیای موزه‌ای است. حساسیت برخی از این منابع سبب شده تا کاربران نتوانند به‌سادگی به آنها دسترسی داشته باشند. از سوی دیگر، با توجه به رسالتی که بر دوش کتابخانه‌هاست، ایجاد دسترسی وسیع‌تر به منابع پرمحتوا و غنی صورت گرفته و بخشی فزاینده‌ای از این محتوا در قالب منابع اینترنتی منتشر می‌شود. دیجیتال کردن منابع کمیاب و از سوی دیگر در اختیار قرار دادن منابع پرکاربرد نیز در این رابطه بی‌تأثیر نیست. دسترسی اعضا به کتابخانه ملی دیجیتال می‌تواند قدمی مؤثر برای عبور از کرونا باشد و مردم را در خانه‌ها نگه‌دارد. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، امکانات داخلی کتابخانه دیجیتال را برای دسترسی اعضای سازمان به بیش از ۱۳هزار عکس تاریخی، حدود ۳۷هزار نسخه خطی، ۱۵ هزار کتاب چاپی نفیس، ۴هزار کتاب چاپ سنگی، ۱۰۰هزار پرونده و ۲۲۰هزار پایان‌نامه درنظر گرفته است. دسترسی اعضای سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به کتابخانه ملی دیجیتال از تاریخ ۲۶ اسفند سال گذشته آغاز شده و استفاده از پایگاه اطلاعات رایگان است. اعضای سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران می‌توانند برای دسترسی به این کتابخانه از طریق نشانی اینترنتی و با وارد کردن شماره عضویت به‌عنوان شماره کاربری و کدملی به‌عنوان پسورد از مدارک کتابخانه دیجیتال استفاده کنند.
نشانی اینترنتی www.dl. nlai. ir
کتابخانه دیجیتال مجلس
کتابخانه مجلس شورای اسلامی بعد از انقلاب مشروطه تاسیس شد و با ۱۲۹۳ کتاب شروع به‌کار کرد. هم‌اکنون در این کتابخانه بیش از ۱۴میلیون سند ملی و پارلمانی، ۶۱هزار عنوان کتاب خطی، ۵۰۹هزار کتاب چاپی، ۹۶۰۰ پایان‌نامه و… نگهداری می‌شود. بخش دیجیتال‌سازی این کتابخانه در سال۱۳۳۰ راه افتاد و شروع به عکسبرداری از نسخه‌های خطی کرد. از سال۱۳۸۷ با خرید اسکنرهای جدید، کار تولید محتوای دیجیتال سرعت بیشتری پیدا کرد. کتابخانه مجلس با تهیه تصاویر رنگی از نسخه‌های خطی، کتاب‌های چاپ سنگی و سربی، کتاب‌های چاپی و نشریات یکی از بزرگ‌ترین منابع آرشیو دیجیتال کشور را در اختیار دارد. برای اینکه بتوانید کتاب یا محتوایی را که دنبالش هستید در کتابخانه مجلس پیدا کنید، سری به نشانی اینترنتی این کتابخانه بزنید. در قسمت جست‌وجو عنوان کتاب یا محتوایی که می‌خواهید بنویسید. گزینه «فایل دیجیتال دارد» را انتخاب کنید و دکمه جست‌وجو را بزنید. برخی از منابع کتابخانه مجلس فروشی هستند اما می‌توانید منابع رایگانی هم در آنجا پیدا کنید. همچنین مانند کنسرسیوم محتوای ملی، امکان سفارش دیجیتال‌سازی از منابع کتابخانه نیز وجود دارد. منابع موجود در کتابخانه سه دسته هستند: دسته اول، دارای متن کامل و قابل دانلود هستند (از طریق لینک دانلود)؛ دسته دوم، فقط دارای متن کامل قابل مطالعه به‌صورت آنلاین هستند. (از طریق لینک مشاهده)؛ دسته سوم دارای نسخه فیزیکی هستند و به اعضا امانت داده می‌شوند.
نشانی اینترنتی www. majlislib. com
کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی
کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی یکی از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های دیجیتال کشور است که کار خود را با مطالعات منظم و مستمر و کارشناسی شده در اوایل دهه ۸۰ آغاز و تاکنون چندین میلیون منبع اطلاعاتی را طبق شیوه‌های مطرح علمی دیجیتال‌سازی و تعداد زیادی از منابع دیجیتال را به طرق مختلف گردآوری کرده است. دسترسی به منابع دیجیتال از طریق نرم‌افزار کتابخانه دیجیتال، خدمات تحویل مدرک و کتابخانه جامع الکترونیکی در حال انجام است. در نرم‌افزار کتابخانه دیجیتال تمام منابعی دیجیتال وارد شده که فاقد مشکل حق مؤلف است قابل مشاهده و مطالعه است. در سامانه خدمات تحویل مدرک، منابع درخواستی پژوهشگران با درنظر گرفتن قوانین بین‌المللی برایشان ارسال می‌شود. در کتابخانه جامع الکترونیکی تمام منابع دیجیتال اعم از پایگاه‌های اطلاعاتی، نرم‌افزارهای کتاب الکترونیکی و... قابل مطالعه است. جالب است کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی یک نرم‌افزار ویژه تلفن همراه هم طراحی کرده است که شما می‌توانید از کافه بازار دانلود کنید. این نرم‌افزار با هدف بهینه‌سازی خدمات دیجیتال و رفع نیاز کاربران در شرایط خاص موجود، اقدام به ارائه بسته خدمات ویژه کرده است. امانت الکترونیک ده هزار جلد کتاب به‌صورت رایگان، امکان دریافت نسخه‌های خطی، چاپ سنگی، اسناد، عکس‌ها، منتخب کتاب‌های چاپی و... از طریق کتابخانه دیجیتال، پاسخ به پرسش‌های علمی، معرفی کتاب، نمایشگاه تصویری آثار برگزیده و... از امکانات این اپلیکیشن است.
نشانی اینترنتی www.digital. aqr. ir
کتابخانه دیجیتال دانشگاه تهران
کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، بزرگ‌ترین کتابخانه دانشگاهی ایران است و مجموعه‌ای غنی و گسترده از منابع گوناگون در زمینه‌های مختلف علوم و فنون و ادب را دربرمی‌گیرد. این کتابخانه در کنار کتابخانه‌های تخصصی دانشکده‌ها که هر یک برحسب نیازهای علمی و آموزشی ویژه خود به‌وجود آمده‌اند، بیشتر به امر پژوهش اختصاص دارد و به گردآوری آثار مربوط به مطالعات اسلام‌شناسی، ایران‌شناسی و شرق شناسی می‌پردازد. هسته اصلی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران در سال ۱۳۲۸، با مجموعه اهدایی سیدمحمد مشکوه- استاد دانشگاه تهران- شامل ۱۳۲۹ جلد نسخه خطی، تشکیل شد. بنای فعلی کتابخانه، در یکم مهرماه سال۱۳۵۰ گشایش یافت. در طول این مدت، امور فنی کتابخانه، ایجاد ارتباط با مراکز علمی و دانشگاهی جهان، انتخاب و به‌کار گماردن کتابداران متخصص، در زیرزمین سازمان مرکزی و زیرزمین دانشکده علوم و اتاق‌های مسجد دانشگاه انجام می‌شد. در سال ۱۳۵۳، به‌منظور گردآوری و نگهداری و سازماندهی انتشارات غیرکتابی که از سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها، دانشگاه‌ها و انجمن‌های فرهنگی و مؤسسات و مراکز داخل و خارج از کشور به کتابخانه مرکزی اهدا می‌شد، «مرکز اسناد» کتابخانه دایر گشت و نام آن به کتابخانه مرکزی افزوده شد. کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد هم‌اکنون حدود ۵۰ هزار عضو ثابت دارد و از سال۱۳۴۶ به عضویت فدراسیون بین‌المللی انجمن‌های کتابداری – ایفلا- درآمده است.
نشانی اینترنتی /www.utdlib. ut. ac. ir
کتابخانه مجازی برای کودکان و نوجوانان
اگر دوست دارید کودکان و نوجوانان‌تان از همین سنین با کتاب‌های دیجیتال بیشتر آشنا شوند پیشنهاد می‌کنیم سری به سایت کتابخانه مجازی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران بزنید. این مرکز برای دسترسی آسان به منابع کتابی در حوزه کودکان و نوجوانان، خدمات مرجع مجازی برای گروه سنی کودکان و نوجوانان ارائه می‌دهد.
خدمات مرجع مجازی کودکان و نوجوانان کتابخانه ملی ایران این امکان را می‌دهد تا متقاضیان بتوانند بدون نیاز به حضور در محل کتابخانه، نیازهای اطلاعاتی و پرسش‌های خود را با کارشناسان مرجع مجازی از طریق پست الکترونیکی، گفت‌وگوی همزمان (چت آنلاین)، پرسش و پاسخ در شبکه‌های اجتماعی و ارسال پیامک درمیان گذاشته و پاسخ‌های لازم را دریافت کنند. همچنین با بهره‌برداری از خدمات مرجع مجازی کودکان و نوجوان کتابخانه ملی ایران، امکان ثبت سفارش و تحویل نسخه دیجیتال کتاب‌های این گروه سنی فراهم می‌شود.
نشانی اینترنتی /www.icnl. nlai. ir
کتابخانه دیجیتال ملک
کتابخانه و موزه ملی ملک هم ازجمله مراکزی است که در زمینه دیجیتال‌سازی فعال است. بیش از ۱۹ هزار عنوان نسخه خطی، بیش از 3500 عنوان کتاب چاپ سنگی، حدود2 هزار شماره نشریه و 4هزار عنوان کتاب تاریخی فارسی و لاتین اسکن و با بالاترین کیفیت دیجیتال‌سازی شده است. همچنین از تمامی زوایای بیش از 5 هزار اثر موزه‌ای این موقوفه فرهنگی آستان قدس رضوی عکسبرداری شده و اطلاعات این آثار به همراه منتخبی از عکس‌ها در وب‌سایت کتابخانه و موزه ملی ملک قابل مشاهده است. به‌منظور تهیه نسخه دیجیتال منابع کتابخانه ملی ملک، این آثار با پیشرفته‌ترین دستگاه‌های اسکن کتاب و بدون هیچ‌گونه آسیب فیزیکی، اسکن می‌شود و محققان می‌توانند از تصاویر آثار به آسانی استفاده کنند. صفحاتی از آثار نسخه‌های دیجیتال شده این کتابخانه در کتابخانه دیجیتال ملک در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد. پژوهشگران چنانچه نیاز به اطلاعات بیشتری از آثار دیجیتال شده داشته باشند، به‌صورت حضوری و غیرحضوری(ایمیل و فکس)می‌توانند درخواست خود را به این مجموعه اعلام کنند و سپس از طریق بخش تحویل مدرک تالار محققان مؤسسه، این منابع به‌صورت حضوری و غیرحضوری (ایمیل، پست و پیک) در اختیار آنها قرار داده می‌شود. از آنجا که بنا بر سفارش واقف کتابخانه و موزه ملی ملک، منابع این موقوفه نباید از مؤسسه خارج شود، دیجیتال‌سازی آثار موجب شده تا منابع این گنجینه به آسانی در دسترس محققان در سراسر جهان قرار گیرد.
نشانی اینترنتی www. malekdlib. org
در همینه زمینه :
