سلام امیر شاه‌قدمی به کوهنوردان

پرنیان سلطانی

همه ما بارها و بارها در گذرمان به ارتفاعات شمال تهران، مجسمه میدان سربند را از نزدیک دیده‌ایم؛ مجسمه‌ای از یک کوهنورد با همه تجهیزات کوهنوردی‌اش که حدود 3متر ارتفاع دارد و به نوعی به یکی از نمادهای پایتخت تبدیل شده است. این مجسمه بزرگ با رنگ مسی که حدود نیم‌قرن است در ابتدای مسیر ارتفاعات دربند جا‌خوش کرده، سال‌های سال است که خاطرات بسیاری از کوهنوردان حرفه‌ای یا شهروندانی را که آخر هفته‌ها برای پیاده‌روی و کوهنوردی به این تکه از شهر می‌آیند، به‌خود گره زده است. اما شاید کمتر کسی بداند این مجسمه درواقع تندیسی از مرحوم امیر شاه‌قدمی، مربی کوهنوردی، چتربازی و اسکی ارتش جمهوری اسلامی ایران است و به‌دست استاد مرحوم رضا لعل‌ریاحی، مجسمه‌ساز و نقاش معروف ایرانی ساخته شده است. اگر می‌خواهید بیشتر درباره این مجسمه خاطره‌انگیز تهرانی‌ها بدانید، با ما به سال1337 بیایید؛ به زمانی که کوهنوردان باسابقه کشور پیشنهاد ساخت مجسمه‌ای با موضوع کوهنوردان ایرانی را به فدراسیون کوهنوردی ارائه دادند.

شروع ساخت مجسمه؛ سال1337
داستان ساخت مجسمه کوهنورد ایرانی میدان سربند، به سال 1337 برمی‌گردد؛ یعنی دقیقا 62سال پیش. ماجرا از اینجا آغاز می‌شود که فردی به نام حسن وجدان‌خوش، یکی از کوهنوردان برجسته و معروف کشورمان، پیشنهاد ساخت و نصب مجسمه‌ای با موضوع کوهنوردان ایرانی را ارائه می‌دهد که این پیشنهاد با استقبال بسیاری از کوهنوردان باسابقه آن سال‌های کشور مواجه می‌شود. رئیس وقت فدراسیون کوهنوردی هم با این پیشنهاد موافقت می‌کند و با همکاری و حمایت مالی شهرداری تهران، کار ساخت مجسمه «کوهنورد ایرانی» رسما آغاز می‌شود.

امیر شاه‌قدمی؛ مدل مجسمه
آن زمان رئیس فدراسیون کوهنوردی، فردی به نام سرهنگ بیات بود. او که با پیشنهاد کوهنوردان باسابقه برای ساخت و نصب مجسمه کوهنورد ایرانی موافقت کرده بود، امیر شاه‌قدمی را به‌عنوان مدل مجسمه معرفی کرد. حالا این امیر شاه‌قدمی چه‌کسی است؟ عرض می‌کنیم. قربانعلی شاه‌قدمی، یکی از ارتشی‌های افتخارآفرین‌مان بود که در ارتش و در زمان جنگ به نام «امیر» معروف شد و از آن به بعد او را با این نام می‌شناختند. او که سال1309 در قوچان متولد شد، از 17سالگی به ارتش پیوست و به‌خاطر علاقه‌مندی‌اش به کوهنوردی، این ورزش را در ارتش به‌طور حرفه‌ای انجام داد؛ تا جایی که مربی کوهنوردی شد و سال‌ها بعد چتربازی و اسکی را هم فرا گرفت. این مربی کوهنوردی، چتربازی و اسکی که یکی از کارآمدترین نیروهای ویژه ارتش ایران بود، با درجه استواریکم بازنشسته شد و در اردیبهشت‌ماه سال1391 به‌دلیل کهولت سن از دنیا رفت. اما اینکه چرا او را به‌عنوان الگوی ساخت مجسمه درنظر گرفتند، داستان جالبی دارد که شنیدنش خالی از لطف نیست. ظاهرا مدتی قبل از ارائه پیشنهاد ساخت مجسمه، مراسمی با حضور پهلوی‌دوم در دربند تهران برپا شده بود که شاه‌قدمی انجام حرکات نمایشی روی قله‌ها را برعهده داشت. این حرکات نمایشی آنقدر هنرمندانه اجرا شد و به قدری حاضران را به وجد آورد که رئیس وقت فدراسیون کوهنوردی وقتی به‌دنبال الگویی برای ساخت مجسمه کوهنورد ایرانی می‌گشت، قبل از هر کسی به یاد امیر شاه‌قدمی افتاد.

مدال لیاقت بر گردن مدل مجسمه کوهنورد ایرانی
امیر شاه‌قدمی در دوران فعالیت ورزشی‌اش، بسیاری از قله‌های معروف را فتح کرد و نام خودش را به‌عنوان یک کوهنورد تمام‌عیار برسر زبان‌ها انداخت. اما آنچه باعث معروفیت بیشتر این ارتشی نام‌آشنا شد، حضورش در عملیات نجات یک فروند هواپیمای آمریکایی سقوط کرده در قله زردکوه بود. ماجرا از این قرار است که در بهمن‌ماه سال1340 ، یعنی پس از ساخت و حتی نصب مجسمه کوهنورد ایرانی در میدان دربند، یک هواپیمای آمریکایی که از خراسان عازم مسجدسلیمان بود، به‌دلیل مه‌آلوده‌بودن هوا به قله زردکوه برخورد و سقوط کرد. بلافاصله عملیات امداد و نجات و بازگرداندن پیکر جان‌باختگان این حادثه آغاز شد و اینطور که خود شاه‌قدمی در خاطراتش نقل می‌کند، ابتدا چتربازی آلمانی را به محل حادثه اعزام می‌کنند اما چتر این امدادگر آلمانی هم هنگام فرود، به صخره گیر کرده و باعث می‌شود این چترباز بین زمین و هوا معلق بماند. بعد از اینکه تیم آلمانی در عملیات امداد و نجات ناموفق بود، نوبت به ارتش ایران رسید تا تیم خودش را به محل حادثه اعزام کند؛ به ارتفاع 3هزار و 870متری با دمای منفی 30درجه و جایی که حدودا 40متر برف در آنجا نشسته بود! آن زمان تیمی از نظامیان ایران ازجمله گروهبان امیر شاه‌قدمی که استاد چتر کایت و کوهنوردی ارتش بود، برای نجات جان این گروه و بازگرداندن پیکر جان‌باختگان به محل حادثه اعزام شدند و بعد از یک هفته عملیات سخت، موفق به نجات جان 2نفر از حادثه‌دیدگان و بازگشت پیکر جان‌باختگان شدند. یک سال و نیم بعد از حادثه سقوط هواپیمای آمریکایی در ارتفاعات شمال تهران، جان‌اف‌کندی، رئیس‌جمهور وقت آمریکا مدل شجاعت و لیاقت را به امیر شاه‌قدمی اعطا کرد تا نام این مربی و استاد ممتاز کوهنوردی، چتربازی و اسکی بیشتر و بیشتر بر سر زبان‌ها بیفتد.

رضا لعل‌ریاحی مجسمه‌ساز کوهنورد ایرانی
برگردیم به ماجرای ساخت مجسمه کوهنورد ایرانی. سفارش ساخت این تندیس به استاد رضا لعل‌ریاحی داده شد؛ پیکرتراش و نقاش برجسته ایرانی که در آن زمان استاد دانشکده هنرهای زیبا بود. این استاد مجسمه‌سازی که سال1395 در سن 98سالگی درگذشت، حدود 8‌ماه روی ساخت مجسمه کوهنورد ایرانی وقت گذاشت. به این ترتیب که امیر شاه‌قدمی به‌عنوان مدل در این 8‌ماه هر روز به‌مدت 8ساعت نزد استاد ریاحی می‌رفت و به شکلی که به او گفته شده بود، ژست می‌گرفت تا این استاد پیکرساز بتواند پیکر مجسمه را بتراشد!

تنها یادگار هنرمند تجسمی
شاید برایتان جالب باشد بدانید مجسمه کوهنورد ایرانی، تنها یادگاری استاد رضا لعل ریاحی در تهران است. اگرچه این هنرمند مجسمه‌های کوچکی در ابعاد موزه‌ای هم خلق کرده اما مجسمه کوهنورد ایرانی تنها مجسمه شهری او به‌حساب می‌آید که حالا 62سال است در شمال تهران به زیبایی خودنمایی می‌کند.

قالب مجسمه در نگارخانه برگ
خوشبختانه مجسمه بتنی یا سیمانی کوهنورد، مقاومت بسیار خوبی دارد و در تمام این سال‌ها دچار آسیب جدی نشده. فقط یکی‌دو بار مرمت سطحی روی آن انجام شده است. اما سازمان زیباسازی شهر تهران از ابتدای دهه 90طرح قالب‌گیری از تمام مجسمه‌های پایتخت را در دستور کار قرار داد تا اگر این مجسمه‌ها دچار آسیب‌های جدی شدند، بتوان آنها را دوباره احیا کرد. از مجسمه کوهنورد هم سال1394 قالب‌گیری شد که هم‌اکنون نسخه پلیمری این مجسمه در گالری برگ نگهداری می‌شود.

10هزار تومان هزینه ساخت مجسمه
همانطور که گفته شد، شهرداری تهران در دهه 30هزینه ساخت مجسمه کوهنورد ایرانی را متقبل شد. شاید برایتان جالب باشد بدانید در آن زمان شهرداری مبلغ 10هزار تومان به‌عنوان هزینه ساخت مجسمه پرداخت کرد و درواقع این مجسمه خاطره‌انگیز فقط با 10هزار تومان ساخته شد!

همه مشخصات یک کوهنورد
درباره ظاهر این مجسمه قدیمی و زیبا در میدان دربند هم باید گفت که خالق این مجسمه در آن همه نشانه‌های یک کوهنورد حرفه‌ای را به تصویر کشیده است. علاوه بر کوله‌پشتی که یکی از نشانه‌های اصلی کوهنوردان به‌حساب می‌آید، مجسمه کوهنورد ایرانی میدان سربند به عصای کوهنوردی هم مجهز است. ضمن اینکه روی کمربند این کوهنورد سیمانی، قلاب‌های صخره‌نوردی هم دیده می‌شود.

از گچ تا سیمان و مس
درباره جنس مجسمه کوهنورد ایرانی هم گفتیم که این مجسمه ابتدا با گچ ساخته شد اما بعدها به‌دلیل مقاومت نداشتن گچ در مواجهه با بارندگی و یخ‌زدگی، مدل سیمانی آن را ساختند. این مجسمه سیمانی با روکش مسی از ابتدای دهه 40در میدان دربند پابرجاست و نمادی از کوهنوردان ایرانی به‌حساب می‌آید.

تغییر نام میدان دربند به نام میدان کوهنوردان
وجود مجسمه کوهنورد ایرانی در نقطه آغاز مسیر کوهپیمایی ارتفاعات شمال تهران که آن را با نام دربند می‌شناسیم، باعث شد تا فدراسیون کوهنوردی ایران در آبان‌ماه سال1350 پیشنهاد تغییر نام میدان سربند به میدان «کوهنوردان» را ارائه بدهد؛ پیشنهادی که مورد موافقت انجمن شهر و شهرداری تهران قرار گرفت و از آن پس نام میدان کوهنوردان جایگزین میدان دربند شد.

نصب در سال 1338
درنهایت کار ساخت مجسمه در سال1338 به پایان رسید و این مجسمه که با گچ ساخته شده بود، در میدان سربند نصب شد. متأسفانه اما در زمستان همان سال به‌دلیل بارندگی و یخ‌زدگی، بخش‌هایی از این مجسمه ازجمله دست و قسمتی از بدن او آسیب دید. تا مدت‌ها پس از آسیب‌دیدن مجسمه، قسمت‌های تخریب‌شده را با پرچم ایران می‌پوشاندند تا اینکه در سال1341 با پیگیری‌های رئیس وقت فدراسیون کوهنوردی، استاد رضا لعل ریاحی، سازنده این مجسمه، مدل سیمانی آن را ساخت و این تندیس سیمانی جایگزین مجسمه گچی آسیب‌دیده شد؛ مجسمه‌ای که حالا بعد از گذشت 58سال، هنوز هم صحیح و سلامت در ابتدای مسیر کوهنوردی ارتفاعات شمال تهران قرار دارد.

نگاهی به لوح معرفی مجسمه

در کنار مجسمه مسیر دربند، لوحی وجود دارد که در آن علاوه بر درج تصویری از استاد امیر شاه‌قدمی به معرفی کامل این اثر پرداخته شده است. در این لوح آمده: «در سال 1337، با پیشنهاد حسن وجدان‌خوش، از کوهنوردان باسابقه کشور، نصب مجسمه کوهنورد مورد تأیید قرارگرفت و مهام، شهردار وقت تهران، هزینه ساخت آن را قبول کرد. سرهنگ بیات، رئیس مرکز آموزش کوهستانی ارتش، امیر شاه‌قدمی گروهبان ارتش و مربی کوهنوردی مرکز آموزش کوهستانی و مربی اسکی کشور را به‌عنوان مدل به استاد رضا لعل ریاحی، استاد دانشکده هنرهای زیبا، مجسمه‌ساز و سرهنگ ارتش معرفی کرد. در سال1338، مدل گچی آن آماده و در میدان سربند نصب و طی مراسمی از آن پرده‌برداری شد. در سال1341 با پیگیری استاد رفعتی افشار، رئیس وقت فدراسیون، مجسمه سیمانی آن آماده شد و خلیل میلانی و عبدالحسین امین از طرف فدراسیون مأمور نصب آن شدند. در آبان‌ماه سال1350بنا به پیشنهاد فدراسیون کوهنوردی ایران و موافقت انجمن شهر و شهرداری تهران، نام میدان سربند، به میدان کوهنوردان تغییر یافت. این مجسمه با ارتفاع حدود 3متر، نماد کوهنوردان شناخته می‌شود».

مجسمه فاتح اورست در میدان درکه

62سال پس از نصب مجسمه کوهنورد ایرانی در میدان سربند، خرداد‌ماه امسال مجسمه نخستین فاتح ایرانی اورست نیز در میدان درکه تهران نصب شد تا از این پس شهر ما دارای 2مجسمه از کوهنوردان ایرانی باشد. این مجسمه که درواقع تندسی از مرحوم محمد اوراز ازجمله کوهنوردان برجسته دنیاست، با عنوان «از صعود تا صعود» توسط استاد ملک دادیار گروسیان ساخته شد و سوم خرداد‌ماه در میدان درکه جا گرفت. مرحوم محمد اوراز که عنوان‌دار نخستین ایرانی و نخستین مسلمان فاتح اورست است، در صعود آخر خود، در تاریخ 15شهریور‌ماه سال1382 به‌دلیل جراحات ناشی از حادثه سقوط از ارتفاع 7هزار و 900متری بر اثر ریزش بهمن، جان خود را از دست داد و در کوهستان سلطان یعقوب نقده به خاک سپرده شد. اما این کوهنورد نام‌آشنا در مدت زمان کوتاه حیاتش آنقدر پرافتخار ظاهر شد که امسال مجسمه‌اش را با عنوان نماد کوهنوردی ایران در میدان درکه نصب کردند.

امیر شاه قدمی در کنار مجسمه کوهنورد


نمادی برای کوهنوردان

مجسمه کوهنورد ایرانی فقط یک مجسمه از جنس مجسمه‌های شهری پایتخت نیست بلکه این مجسمه به نمادی برای کوهنوردان تبدیل شده است. جدا از اینکه این مجسمه را از روی یک کوهنورد کاردرست ساخته‌اند و در مسیر ارتفاعات شمال تهران نصب کرده‌اند، این مجسمه از زمان نصبش تا به امروز به محلی برای گردهمایی کوهنوردان و برپایی مراسم مختلف این نوع ورزشکاران تبدیل شده است. به‌عنوان مثال در تابستان سال1392 که 3کوهنورد ایرانی با نام‌های آیدین بزرگی، مجتبی جراهی و پویا کیوان در کوه‌های «برودپیک» مفقود شدند، کوهنوردان و جمعی از مردم و سینماگران به میدان سربند رفته و در کنار یادمان کوهنورد ایرانی، با روشن‌کردن شمع و گذاشتن گل، نام و یاد این 3کوهنورد ایرانی را گرامی داشتند. به این ترتیب می‌توان گفت این مجسمه که بیش از نیم‌قرن از ساخت آن گذشته، این روزها فقط یک مجسمه شهری نیست بلکه دیگر نمادی برای کوهنوردان به‌حساب می‌آید.

اگر بخواهید درباره ارتفاع مجسمه کوهنورد ایرانی هم بدانید، باید بگوییم که این مجسمه حدودا 3متر ارتفاع دارد و روی صخره‌ای سنگی قرار گرفته است.