احیای شاخصه‌های معماری اسلامی در اردبیل

سعید همرنگ| پژوهشگر علوم اجتماعی:


اردبیل همیشه، شهری اسلامی بوده است. «شهر اسلامی» اصطلاحی است که از اول قرن 20 میلادی به ساختار شهرهای کشورهای عربی و اسلامی اطلاق شده و صورتی ذهنی و مفهومی یگانه دارد و مبانی، ارکان، الگو و صفات آن از کلام الهی قابل دریافت است. این صورت ادراکی با توجه به شرایطی که سرزمین از شرایط و امکانات اقتصادی، فناوری، سیاسی، آداب، رسوم و سنن به شرط نداشتن تناقض با تعالیم و اصول و ارزش‌های اسلامی، تجلی و جلوه‌ای خاص دارد. از این نظر شهر اسلامی مصادیق عینی و جلوه‌های خود را از صفات الهی و مبانی جهان بینی توحیدی می‌گیرد. شهر اسلامی روح فرهنگی و در کنار آن ساختارهایی نمادین دارد که «گِئورگ زیمل» آن‌ها را ناشی از اشکال هم‌رفتاری مردم شهر می‌داند. اردبیل شاخص کامل شهر اسلامی دارد که به آن کم‌توجهی می‌شود و این هویت را در معماری جدید نادیده می‌گیرند.
مسجد جامع نقطه مرکزی در شهر اسلامی است که نه فقط امور قدسی در آن انجام می‌شود، بلکه محلی برای تعاملات  فرهنگی و اجتماعی است. نزدیکی مسجد به بازار، چنان که در مسجد جامع اردبیل مشاهده می‌شود، آن را به حوزه اقتصادی مرتبط می‌کند.

 از مسجد جامع در گذشته برای اقامه نماز، دادگاه، مرکز فکری و آموزش استفاده می‌شد و گاه محلی برای امور دنیوی چون خوردن و آشامیدن و گشت و گذار بود. دارالحکومه، بیمارستان، حمام و آبریزگاه نیز پیرامون مسجد قرار داشت. در شهرهای اسلامی بازارها دارای تشکیلات متحدالمرکز مبتنی بر سلسله مراتب مذهبی و اجتماعی است که به وحدت و یکپارچگی در آن‌ها منجر شده است. 
بازار در بخش مرکزی شهر به صورت جزیره‌ای که اطراف آن را شبکه‌ای از پیاده روها احاطه کرده است، کارکرد دارد. اصناف مختلف به شکل متمرکز در بازار جای دارند و نوعی سلسله مراتب دارند. بازار ایرانی در قدیم نماد معماری ایرانی بود و نوعی درون‌گرایی داشت که فرد را به درون خود می‌کشاند و در ساختار آن از بیهودگی و اتلاف وقت پرهیز می‌شد. 

 در شهرهای ایران و بسیاری از بلاد اسلامی قبل از عصر توسعه، محله‌ها واحدهای اصلی روابط اجتماعی شهری بودند و بیش از هر واحد دیگر شهری، همبستگی، یگانگی، همسانی قومی و خانوادگی و احیانأ اداری، حرفه‌ای و طبقاتی داشته‌اند که در روابط صمیمانه و نزدیک شبیه گروه‌های نخستین بودند. هر شهر مجموعه‌ای از اجتماعات کوچک محله‌ای با تمام مشخصات یک واحد جامعه شناختی بود که فرد در آن احساس تنهایی، بیگانگی و بی نام و نشانی نمی‌کرد و در حفظ آداب و سنت و اخلاق محله کوشا بود. شهرهای اسلامی قدیم تعدادی دروازه اصلی داشت که رفت و آمدها  از آن مسیر به درون شهر انجام می‌شد.

 گذشته از بافت کالبدی شهر که ساختار عینی شهر اسلامی را تشکیل می‌دهد، نظام‌های اقتصادی (بازار)، فرهنگی(مسجد) و اجتماعی(محله‌ها) و شالوده‌ای فکری داشته است. در نتیجه، بازار دارای شکل و کارکرد خاص، مساجد دارای کارکردهایی چون آموزش و محله‌ها خرده نظام‌های اجتماعی و شهری محسوب می‌شدند و همه وسیله ارتباط انسانی و انتقال معانی مردم به شمار می‌آمدند. 
 این شاخصه‌ها از اردبیل نمونه‌ای تاریخی از یک شهر اسلامی ارائه می‌دهد که آثار آن قابل مشاهده است. انتظار می‌رود معماری‌های جدید با سازه‌ها و طراحی مدرن این هویت را کمرنگ نکنند و نظارت بیشتری برای نماهای شهری انجام شود تا از برخی آشفتگی‌های بصری فعلی کاسته شود. هویت شهر اسلامی باید با تدبیر و کارشناسی بهینه حفظ و احیا شود تا هویت واقعی را از اردبیل به دیگران ارائه کند.