تجربه‌‌ای خارج از محدودیت‌های متداول

معراج قنبری

نخستین تئاتر تجربی ایران بود. از هر منظر که نگاه کنیم شکل متفاوتی را ارائه می‌داد. نگارش نمایشنامه، اجرا و کارگردانی، تمرین، محل نشستن تماشاگران و حتی انتخاب نام کارگاه که همه نشان از فعالیتی نوآورانه داشت. کارگاه نمایش فقط جایی برای تئاتر نبود. این محل موسیقی، گرافیک و نمایش را برای هدفی مشخص کنار هم قرار داد و آغازگر تجربه‌ای جدید شد. کارگاه هدف خود را چنین نوشته بود: «کمک به نویسندگان، بازیگران، کارگردانان و طراحان برای خودآزمایی‌ها و تجربه‌هایی خارج از محدودیت‌های متداول حرفه نمایش».
ریشه‌های شکل‌گیری کارگاه، به دومین جشن هنر شیراز در سال1347 بازمی‌گردد. 2 نمایش «شهر قصه» و «پژوهشی نوین و ژرف و سترگ در سنگواره‌های دوره بیست و پنجم زمین‌شناسی» خودی نشان دادند و جایزه دریافت کردند. رضا قطبی رئیس تلویزیون ملی بود و با تلاش‌های او و همراهی و مشارکت افرادی چون‌ آربی اوانسیان، بیژن صفاری، فریدون رهنما و... کارگاه نمایش تاسیس شد. امور کارگاه نیز توسط عباس نعلبندیان اداره می‌شد. شماره 272 در بن‌بست کلانتری ابتدای خیابان شاه(جمهوری اسلامی) در چهارراه یوسف‌آباد(تقاطع با خیابان حافظ)، ساختمانی دوطبقه و نخستین محل کارگاه نمایش بود. با گذر زمان و توسعه فعالیت‌ها، ساختمان کناری نیز اجاره شد.
کارگاه متشکل از 4گروه بود. «گروه بازیگران شهر» به سرپرستی آربی اوانسیان، «گروه تئاتر تجربی» به سرپرستی ایرج انور، «گروه تئاتر کوچه» به سرپرستی اسماعیل خلج و «گروه تئاتر اهریمن» به سرپرستی آشوربانی‌پال بابلا. در نگارش نمایشنامه‌ها رسم‌الخط رایج به‌کار برده نمی‌شد. برای نمونه «سندلی» به جای «صندلی» و «تخت‌خاب اتاغ» به جای «تخت‌خواب اتاق» نوشته می‌شد و در این کار نعلبندیان از همه جلوتر بود. نخستین پوستر کارگاه نمایش توسط ادوارد آرشامیان برای نمایشی از ساموئل بکت طراحی شد. عمده پوسترها و نیازهای گرافیکی و تصویری کارگاه، توسط فریدون آو، آشوربانی‌پال بابلا و بیژن صفاری طراحی می‌شد. طراحان دیگری مانند آیدین آغداشلو، قباد شیوا، بهزاد حاتم، علی‌اصغر محتاج و... نیز خارج از کارگاه پوسترهایی را طراحی کرده‌اند. تئاترِ ایران در حال دگرگون شدن بود و کارگاه نمایش از آغاز فعالیت رسمی خود در خردادماه1348، نقش مؤثری در این تحول‌ها داشت. کارگاه در کنار اجراها، نزدیک به 20 نمایشنامه نیز منتشر کرد و سرانجام در اسفندماه 1357 تعطیل شد. اجراهای کارگاه هرگز مخاطب گسترده‌ای در بین مردم پیدا نکرد و از حد اجراهای خاصه‌پسند فراتر نرفت. اما تأثیر زیادی در پرورش بسیاری از هنرمندان و جریان‌های تئاتر در دوره‌های بعد از خود گذاشت. برای مطالعه درباره کارگاه نمایش، به 2کتاب «کارگاه نمایش از آغاز تا پایان» نوشته ستاره خرم‌زاده اصفهانی و «آرشیو گرافیک کارگاه نمایش» به گردآوری آریا کسایی و علی بختیاری می‌توان رجوع کرد.