نگاه/دلبرانه پاییزی؛ در فرهنگ و باورها

کیوان پهلوان
نویسند‌‌‌ه و پژوهشگر موسیقی


پاییز، فصل آمدن دانه‌های سرخ، ترش و شیرین انار است. انار میوه بومی ایران است. نار، گلنار، رمان در زبان عربی و آنار، نام‌های مختلفی است که به انار گفته می‌شود. احتمال می‌رود واژه انار مانند انجیر و انگور مربوط به زبان‌های غیرآریایی باشد. انار از ایران تا کوه‌های هیمالیا در شمال کشور هند، میوه بومی است و در کشورهای ایران، افغانستان، پاکستان، عراق، ترکیه، ایتالیا، اسپانیا، پرتغال، یونان، سرزمین‌های نیمه گرمسیر قاره آمریکا و در ایران در شهرهای ساوه، قم، کاشان، سمنان، گرمسار، کن، ورامین، یزد، کرمان، جنوب خراسان، فارس و سیستان و بلوچستان کشت می‌شود. ایران با حدود۶، ۵۰۰  هکتار اراضی زیرکشت درخت انار، علاوه بر مرغوب‌ترین، بیشترین کمیت تولید این میوه را نیز در دنیا دارد. در مجموعه ملی انار ایران تعداد 760گونه انار بومی ایران نگهداری می‌شود که بزرگ‌ترین در نوع خود در دنیاست.
این میوه از قدیمی‌ترین میوه‌های شناخته شده بشر است و پیش از اینکه بشر کشاورزی را آغاز کند، به‌صورت وحشی می‌روییده است. براساس شواهد باستان‌شناختی، شواهدی از انار در هزاره‌های چهارم و سوم پیش از میلاد به‌دست آمده و در باغ‌های معلق بابل در بین‌النهرین عراق، درختان انار کشت شده است. این میوه طی جنگ‌های کارتاژ یا قرطاجنه به ایتالیا راه یافت و سپس مسلمانان آن را به اسپانیا و بعدتر، اسپانیایی‌ها در قرن ۱۸ میلادی این میوه را با خود به کالیفرنیا بردند. هنری هشتم سال ۱۵۱۸، دانشکده‌ سلطنتی پزشکان را در انگلستان بنا و نشان آن را انار طلاکوب انتخاب کرد؛ در واقع انار، نشان خانوادگی همسر اسپانیایی هنری به نام کاترین آراگون بود و همان بود که نخستین درخت انار را در انگلستان کاشت.
در فرهنگ و اساطیر ایرانی انار نماد کثرت، فراوانی، جاودانگی و باروری است و آن را از جنس مؤنث می‌دانند. در برخی روایات بیان شده است که اسفندیار؛ شاهزاده کیانی با خوردن انار رویین‌تن شد و از ریختن خون سیاوش روی زمین گیاهی رویید که به آن گیاه سیاوشان می‌گویند و همان انار است. فرهاد کوه‌کن با شنیدن خبر مرگ شیرین با تیشه به فرق خود زد و در جایی که خون او به زمین ریخت، درخت انار رویید. مورخان یونانی و رومی از کشت درخت انار در دوران هخامنشیان گفته‌اند، پلوتارک از هدیه یک انار به اردشیر اول هخامنشی یاد کرده که او با دیدن آن از وجود چنین میوه‌ای شگفت‌زده شده است.
از هزاره سوم پیش از میلاد، لوحی گلی یافت شد که در یکی از دایره‌های تزیینی این لوح نقش انار وجود داشت. از دوران هخامنشیان گوشواره طلا به شکل انار در کردستان به‌دست آمده که در گنجینه موزه ملی ایران نگهداری می‌شود. همچنین در نقش‌برجسته‌های این دوره، نقشی شبیه به گل انار در تخت جمشید و دیگر آثار معماری و هنری باقی مانده است؛ مانند سنگ‌نگاره معروف خزانه که پادشاه هخامنشی را در حال پذیرفتن نمایندگان سرزمین‌های شاهنشاهی بزرگ هخامنشی به حضور خویش نشان می‌دهد؛ درحالی‌که به نشانه صلح و دوستی، گلی درشت را در دست دارد. برخی معتقدند این گل نیلوفر آبی است؛ اما بیشتر احتمال می‌رود گل انار باشد‌. در دوران‌های اشکانی و ساسانی نیز انار جزو نقش‌مایه‌های هنری و معماری است و در گچبری‌ها مشاهده می‌شود.

انار در ادیان مختلف
در قرآن کریم سه بار از انار نام برده شده ‌و در سوره الرحمن آیه ۶۸، «فیها فاکهته و نخل و رمان»، از آن به‌عنوان میوه بهشتی یاد شده‌ است. در دین زرتشت در مراسم گواه‌گیری و پیوند زناشویی، انار شیرینی را به دو نیم می‌کنند و آن را به نشان فراوانی بچه به عروس و داماد می‌دهند. انار در دین یهود نماد حرمت ، قداست و سرسبزی و در مسیحیت نماد حیات ابدی است.

انار در ادبیات فارسی
شاعران بسیاری درباره انار شعر گفته‌اند؛ مانند حافظ، خواجوی کرمانی، امیر خسرو دهلوی، عطار نیشابوری، حکیم ابوالقاسم فردوسی و...
تا چهره آن یگانه دیدم/ دل در غم بی‌کرانه دیدم/ گفتی فرداست روز بازار / بازار تورا بهانه دیدم/ دل را چو انار ترش و شیرین / خون بسته و دانه دانه دیدم... (مولوی)