نکوداشت نامه‌رسان عهد باستان

 محمد باریکانی- خبرنگار

 پروفسور عبدالمجید ارفعی، کتیبه‌خوان عیلامی و متخصص زبان‌های باستانی است. او ارتباط تنگاتنگی با پرونده الواح هخامنشی ایران در مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو دارد. شهادت او بود که رأی دادگاه عالی آمریکا در ماجرای توقیف الواح هخامنشی را به نفع ایران برگرداند. ارفعی توانست به‌عنوان شاهد به دادگاه عالی آمریکا برود و اثبات کند که الواح هخامنشی دارایی ملت ایران است و نمی‌توان رأی بر حراج آنها به‌منظور پرداخت غرامت ادعایی به دیگران داد.
ارفعی نخستین مترجم منشور کوروش به زبان فارسی هم هست. او به پیشنهاد بنیاد فرهنگ ایران به انگلستان رفت. عکسی از متن استوانه کوروش در موزه بریتانیا گرفت و پس از بازگشت به ایران ترجمه منشور کوروش به زبان فارسی را به اتمام رساند.
ارفعی توانسته بود نخستین ایرانی در مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو باشد که خوانش الواح هخامنشی را با خطوط عیلامی فراگرفت و بخش زیادی از این الواح را نیز ترجمه کرد. او شهریورماه سال1318 در دامنه کوه «گنو» در بندرعباس به دنیا آمد و حالا 81سال دارد. تحصیلات دبیرستانی‌اش در دبیرستان البرز تهران گذشت. فارسی باستان را در کتابخانه ملی ایران شناخت و سال1344 به آمریکا رفت و زبان‌های اکدی و عیلامی را در دانشگاه‌ شیکاگو آموخت و با مدرک دکتری به تهران بازگشت. ارفعی پیش از این در گفت‌وگو با همشهری روایت آشنایی خود با الواح هخامنشی و چگونگی ورود به دانشگاه و مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو برای خوانش کتیبه‌های هخامنشی را اینگونه شرح داده بود:
«سال‌های 1312 تا 1313 که مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو در باروی شمال‌شرق تخت‌جمشید در حال حفاری و کاوش باستان‌شناسی بود، 2اتاق کشف شد و الواح در همین اتاق‌ها به دست آمد. الواح هخامنشی در سال1316 به مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو منتقل شد کتیبه‌ها را در 2535 جعبه مقوایی قرار دادند. قطعات شکسته ‌را هم در 3پیت حلبی 20لیتری مخصوص نگهداری نفت قرار دادند و از بندر بوشهر با کشتی به آمریکا بردند. الواح یک‌سال بعد به آمریکا رسید و در اختیار یک استاد سومرشناس و 3دستیار جوان او قرار گرفت تا رمزگشایی و خوانده شوند. این گروه متوجه شدند زبان الواح عیلامی است. فهمیدند الواح هخامنشی روایتگر سال‌های 13 تا 28پادشاهی داریوش بزرگ است. فعالیت این گروه تا سال1918 که جنگ جهانی دوم آغاز شد، ادامه داشت. آنها توانستند تا آن زمان در طول 2سال حدود 150کتیبه را رمزگشایی و بخوانند. با آغاز جنگ جهانی دوم استاد سومرشناس که آلمانی و هوادار هیتلر بود به آلمان بازگشت. مؤسسه شیکاگو کاوش‌ها را با سرپرستی «ارنست هرتسفلد» باستان‌شناس آلمانی انجام می‌داد. «جورج کمرون» زبان‌شناس و استاد تاریخ باستان آمریکایی هم در ایران مشغول خواندن کتیبه‌های سنگ‌نبشته تخت‌‌جمشید بود. جنگ جهانی که شروع شد، هرتسفلد هم به آلمان بازگشت و یکی دیگر از اعضای گروه یعنی «ریچارد هلک» که بعدها تمام عمرش را بر رمزگشایی الواح هخامنشی گذاشت به سربازی اعزام شد. کامرون نفر سوم تیم اما همانجا ماند و کار بر الواح را ادامه داد.»
با فروپاشیدن گروه اولیه رمزگشایی الواح هخامنشی در دوران جنگ جهانی، پای
«عبدالمجید ارفعی» به شیکاگو باز شد تا آموختن خوانش الواح هخامنشی را آغاز کند. ارفعی می‌گوید: «جورج کمرون رمزگشایی و نتیجه مطالعات را سال1948 چاپ کرد. ریچارد هلک که از خدمت سربازی بازگشت بر ادامه خواندن گل‌نبشته‌های تخت‌جمشید متمرکز شد و سال1965 مجموعه دست‌نوشته‌های خود از خواندن 2087 کتیبه و گل‌نبشته را تحویل چاپخانه داد. او تا پیش از مرگ در اواخر سال1980 میلادی، 2586کتیبه و گل‌نبشته تخت‌جمشید را خواند. نتیجه مطالعات خود بر 33کتیبه را هم در مجله فرانسوی دفی که کاوش‌های باستان‌شناسی در ایران را پوشش می‌داد، منتشر کرد. سال1967 افتخار شاگردی هلک را پیدا و آموختن زبان عیلامی را شروع کردم. یک‌سال اول، هلک خواندن کتیبه‌های هخامنشی را به من آموخت و این کار تا سال1974 ادامه یافت. به ایران هم که برگشتم همین کار را تا اوایل سال1358 ادامه دادم. پس از آن نیروی مازاد بر احتیاج اعلام شدم. سال1377 به دعوت سازمان میراث‌فرهنگی تالار کتیبه‌های موزه ملی ایران را راه‌اندازی کردم. زمانی که کتیبه‌ها را از بخش‌های مختلف موزه گردآوری می‌کردیم، 150لوح هخامنشی بین سال‌های 1313 تا 1327، به دستم رسید. همراه با کتیبه‌هایی که باستان‌شناس‌های ایرانی یافته بودند، شروع به خواندن آنها کردم. 164کتیبه و گل‌نبشته بود. همزمان به سازمان میراث‌فرهنگی پیشنهاد کردم الواح را به ایران بازگرداند. گمان می‌کردند تمام کتیبه‌ها بازگشته است. ثابت کردم الواح هخامنشی و کتیبه‌ها در 50صندوق از ایران خارج شده و تنها 3صندوق آن برگشته و هنوز 47صندوق دیگر در آمریکا مانده است. دولت وقت ماموریت داد با آمریکایی‌ها در مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو برای بازگشت الواح مذاکره کنم.»
سال‌های ابتدایی دهه80 بود که وزارت ارشاد از عبدالمجید ارفعی خواست یک سمینار ایران‌شناسی برگزار شود. او نیز تعدادی از اساتید ایرانی و آمریکایی و اروپایی را دعوت کرد. استادان دانشگاه شیکاگو هم دعوت شده بودند و قرار شد حدود 330 لوح و گل‌نبشته هخامنشی به ایران بازگردانده شود. این محموله وارد ایران شد، اما مشخص شد 2خانواده یهودی که ادعا می‌کردند در یک بمب‌گذاری در سرزمین‌های اشغالی خسارت دیده‌اند، ادعای دریافت غرامت از ایران را کرده و به این بهانه می‌خواستند الواح هخامنشی را برای دریافت 73.5میلیون دلار غرامت به حراج بگذارند. در دادگاه اول، دولت ایران وکیل معرفی نکرد، دادگاه آمریکایی رأی اول را به نفع خواهان‌ اعلام کرد. رأی دوم دادگاه هم به‌نفع 2خانواده خواهان صادر شد. این‌بار 2وکیل مجرب استخدام شدند. ارفعی در این پروسه به‌عنوان شاهد، تمامی اطلاعات مرتبط با الواح را به وکلا داد و با تلاش آنها رأی دادگاه سوم الواح هخامنشی به نفع ایران تغییر کرد. پیش از برگزاری دادگاه چهارم، دادگاه آمریکا از دولت ایران و وکلای پرونده خواست یک شاهد ایرانی معرفی شود تا بتواند اثبات کند الواح هخامنشی اموال ملت است نه دولت. همچنین ثابت کند الواح اموال تجاری نیستند و اشیای فرهنگی هستند و قابلیت حراج ندارند. ارفعی شرح جالبی از این موضوع دارد:
«به شیکاگو رفتیم. نماینده ایران در لاهه به ما ملحق شد. جلسه دادگاه 6ساعت به طول انجامید و نمایندگان خواهان موفق نشدند. 194صفحه دستور جلسه دادگاه شد. ثابت کردیم الواح تخت‌‌جمشید اشیای فرهنگی هستند و کاربرد تجاری ندارند. 28اسفندماه94 چهارمین دادگاه آمریکا در پرونده الواح هخامنشی به‌نفع ایران رأی داد.»
عبدالمجید ارفعی، مترجم منشور کورش به زبان فارسی و شاهد الواح هخامنشی و رمزگشای گل‌نبشته‌های باستانی ایران حالا از روز جمعه در بخش بیماران کرونایی بیمارستان مسیح‌دانشوری بستری شده است و پزشکان می‌گویند سطح اکسیژن خون او را که 70درصد افت داشت به بالای 80 رسانده‌اند.