پاورقی؛از اسلاف تا اخلاف

حسنا مرادی

1281-1280
چاپ سرگذشت‌های خارجی ترجمه‌شده در روزنامه‌های عهد ناصری؛ در عهد ناصری سرگذشت‌هایی مانند «احوال کریستف کلمب کاشف آمریکا» ترجمه«صنیع‌الدوله» و «ژرژ انگلیسی عاشق مادمازل مارتی پاریسی» ترجمه «ذکاء‌الملک فروغی» در روزنامه «اطلاع» به‌تدریج چاپ می‌شدند. این سرگذشت‌ها علاوه بر اینکه ترجمه بودند، ویژگی‌های پاورقی را نداشتند.

1282
نشر داستان‌های ترجمه‌‌شده معروف خارجی در بعضی از روزنامه‌ها؛ داستان‌هایی مانند «عشق و عفت» نوشته شاتو بریان و ترجمه «ذکاءالملک» در روزنامه «تربیت» و «سفینه غواصه» (بیست‌هزار فرسنگ زیردریا) اثر ژول‌ورن در «گنجینه فنون» چاپ می‌شد. ترجمه این آثار، وفادار به متن اصلی نبود و مترجم هر جا که دلش می‌خواست در داستان دست می‌برد و خوانندگان را نصیحت می‌کرد.

1286
متوقف‌شدن چاپ داستان‌های دنباله‌دار در دوران مشروطه؛ در دوران مشروطه، بیشتر مطالب مطبوعات مقاله‌های سیاسی و اجتماعی بود و دیگر در صفحات روزنامه‌ها جایی برای قصه و سرگذشت‌نامه باقی نمی‌ماند. در آن دوران تنها داستان «شوالیه دومزن روژ» در روزنامه «رهنما» چاپ می‌شد.

1298
چاپ رمان ملک‌الشعرای بهار با نام «نیرنگ سیاه یا کنیزان سفید»در روزنامه ایران؛ در این زمان هنوز اصطلاح پاورقی مرسوم نشده بود و هدف بهار هم پاورقی‌نویسی نبود، او رمانی نوشته بود و آن را به‌تدریج در روزنامه‌ای که برادرش مدیر آن بود، چاپ کرد.

1301
چاپ «تهران مخوف» نخستین پاورقی ایرانی در روزنامه «ستاره ایران»؛  مرتضی مشفق‌کاشانی که جوانی نوزده- بیست‌ساله بود، قسمت‌های ابتدایی داستان تهران مخوف را برای روزنامه ستاره ایران فرستاد، سردبیر از آن خوش‌اش آمد و باقی قسمت‌ها را هم از او خواست. بعد از تهران مخوف، «شهرناز» نوشته یحیی دولت‌آبادی هم به شکل پاورقی چاپ شد.

1305_1302
انتشار پاورقی‌های «اسرار شب»، «روزگار سیاه» و «انسان» در روزنامه «اقدام»؛ عباس خلیلی، مدیر روزنامه اقدام با الهام از چاپ پاورقی تهران مخوف، پاورقی‌های اسرار شب، روزگار سیاه و انسان را در روزنامه خودش چاپ کرد. خلیلی نخستین کسی بود که به‌صورت پیوسته و دنباله‌دار پاورقی‌نویسی را دنبال کرد.  ابراهیم ناهید هم پاورقی‌های «گل‌آقا گل‌تاج» و «غیاث خشتمال» را در روزنامه خود، «ناهید» چاپ ‌کرد.

1306
چاپ نخستین پاورقی‌های جزوه‌ای؛ گران‌بودن کاغذ و توان خرید پایین مردم باعث شده بود که داستان‌هایی که به‌عنوان پاورقی انتخاب می‌شدند، همزمان با چاپ در روزنامه‌ها و حتی گاهی به تنهایی به‌صورت جزوه‌های 16 تا 32 صفحه‌ای هفته به هفته چاپ شوند. از نخستین جزوه‌های این‌چنینی، جزوه‌ای به نام «افسانه» بود که در واقع مجموعه‌ای از داستان‌های کوتاه بود. بعدها در اواخر دهه 1310،  حسین‌قلی مستعان  از نخستین نویسندگانی بود که در دوره‌ای این شیوه را برای نوشتن پاورقی‌هایش انتخاب کرده بود و طی 2 سال، 17 داستان را به‌صورت جزوه‌ای چاپ کرد.

13116_1310
ورود پاورقی‌های تاریخی؛ پاورقی «آشیانه عقاب» نوشته زین‌العابدین مؤتمن در آخرین شماره‌های روزنامه «شفق سرخ» چاپ شد. پاورقی تاریخی «پهلوان زند» از  شین پرتو  هم در روزنامه  ایران  منتشر شد.  محمدحسین رکن‌زاده آدمیت هم پاورقی «دلیران تنگستانی» را نوشت که در روزنامه «کوشش» چاپ شد.

1321
تأسیس و محبوبیت مجلات هفتگی متعدد؛ از سال 1321 به بعد، مجلات هفتگی فراوانی مانند «اطلاعات هفتگی»، «بدیع»، «آشفته»، «ترقی»، «امید» و «صبا» شروع به‌کار کردند. پاورقی از اجزای اصلی این مجلات بود.

1327_1322
انتشار نخستین پاورقی‌های سیاسی؛ سعید نفیسی «پاورقی نیمه‌راه بهشت» را در مجله «کاویان» منتشر کرد. شخصیت‌های معروف سیاسی آن زمان، شخصیت‌های اصلی این پاورقی بودند. نفیسی در نام آنها تغییرات جزئی داده بود؛ علی‌اکبر سیاسی شده بود «علی‌اکبر دیپلماسی» وخلیلی ملکی را «خسیل الکی» و جهانشاه صالح را «روانکاه فاسد» نامیده بود. پاورقی سیاسی معروف دیگر، «من جاسوس شوروی در ایران بودم» نوشته کریم روشنیان بود که در مجله «تهران‌مصور» چاپ می‌شد و تیراژ این مجله را حسابی بالا برده بود.

1348_1332
دوران رونق پاورقی‌نویسی؛ مجلات جدیدی مانند «سپید و سیاه»، «روشنفکر»، «آسیای جوان» و «خواندنیها» راه افتادند. این مجلات هر کدام پاورقی‌ای به سبک خود داشتند. مجله پرطرفدار خواندنیها، پاورقی‌ها را از مجلات دیگر انتخاب و چاپ می‌کرد.

1352_1348
از دست‌رفتن مخاطبان پاورقی‌ها و افول پاورقی‌نویسی؛ از اواخر دهه 1340 تلویزیون وارد خانه خیلی از ایرانی‌ها شد. سریال‌های تلویزیونی و فیلمفارسی‌ها رقبای سختی برای پاورقی‌ها بودند و خیلی زود آنها را از میدان به در کردند. داستان‌های شب رادیو، دیگر رقیب پاورقی‌ها بود که مخاطبان زیادی داشت.

1353
تعطیلی 63 روزنامه و مجله کشور به دستور امیرعباس هویدا؛ هویدا به بهانه صرفه‌جویی در مصرف کاغذ، ناگهان دستور لغو مجوز 63 روزنامه و مجله را داد. اما دلیل اصلی این تعطیلی اعمال سانسور حداکثری بر مطبوعات بود. این کار نفس‌های آخر پاورقی و پاورقی‌نویسی را هم قطع کرد.

1357_1353
چاپ پاورقی به‌صورت محدود در مجلات زیرمجموعه مؤسسه‌های اطلاعات و کیهان؛ پس از بسته‌شدن بیشتر مجلات کشور، تنها مجلاتی مانند اطلاعات هفتگی، اطلاعات بانوان و زن روز که زیرمجموعه دو مؤسسه اطلاعات و کیهان بودند، با نظارت کامل دولت و دربار، پاورقی چاپ می‌کردند که خواننده چندانی هم نداشتند و نتوانستند زندگی را به پاورقی‌ها برگردانند.