زبالهگردها از لابه‌لای پسماندها پول در می‌آورند
داد و ستد طلای کثیف در خانه های متروک
مژگان مهرابی
ردپایشان همه جا پیدا می‌شود. هر جا زباله باشد آنها هم حضور دارند. کارشان این است، بین زباله‌ها روزی خود را پیدا می‌کنند. خیلی‌شان آنقدر کوچکند که هنوز خوب و بد را تشخیص نمی‌دهند. به آنها کودکان زباله‌گرد می‌گویند. بچه‌هایی که به جای بازی و تفریح یا نشستن پشت نیمکت‌های مدرسه، باید تا کمر در مخازن زباله خم شوند. خطرات زیادی در کمین آنهاست. انواع بیماری‌های واگیردار و سایر آسیب‌های اجتماعی اما نهاد یک اختصاصی برای حمایت‌گری بالای سرشان نیست که یاری‌شان کند و سروسامانی به وضع آشفته زندگی‌شان بدهد.
برای همین ناچارند برای فرار از فقر و تنگدستی، لابه‌لای زباله‌ها دنبال یک لقمه نان باشند. کودکان زباله‌گرد مختص یک منطقه و محله نیستند. در جای جای شهر این مردان کوچک گونی به دوش دیده می‌شوند. از بین مناطق پنجگانه شرق تهران، منطقه ۱۵ بیشترین تعداد زبالهگردها را دارد. از این‌رو برای تهیه گزارش راهی این منطقه شدیم.
زبالهگردها ساعت کار مشخصی ندارند که مثل دیگر اقشار جامعه رأس ساعتی در محل کارشان حاضر شوند، اما معمولاً صبح تا غروب در خیابان‌ها پرسه می‌زنند و بین مخازن زباله می‌گردند تا شاید چیز به دردخوری پیدا کنند. طبق آمار به دست آمده بیشتر این افراد در منطقه ۱۵ جولان می‌دهند.
چون هم منطقه وسیعی است و هم صنف صنعتی بیشتر دارد. «نادر مهربانی» شورایار و معتمد محله شوش دل پری از این موضوع دارد. او گله‌مند است از وضعیت بچه‌هایی که ناگزیرند روزی خود را میان زباله‌ها پیدا کنند. خیابان جهانیان، کوچه تن‌زاده و خیابان کوه گچی از جمله مکان‌هایی است که مهربانی به آنها اشاره می‌کند و متذکر می‌شود محل انبار زباله هستند. او می‌گوید: «در محله‌های کم برخوردار مثل شوش تعداد زیادی گاراژ و خانه به‌عنوان محل جمع‌آوری زباله وجود دارد و از این‌رو با کمی تأمل می‌توان حداقل با یکی ۲ نفر از آنها روبه‌رو شد. کوچه‌پسکوچه‌های محله شوش پر از گاراژها و خانه‌هایی است که به انبار زباله‌ها تبدیل شده‌اند.»
درآمد؛ روزی ۸۰ هزار تومان
یکی از گونی به دوش‌ها سرو کله‌اش پیدا می‌شود. جثه کوچکی دارد. ظاهر نحیف و ژولیده‌اش رقت بار است. به نظر ۶ـ ۷ ساله می‌رسد. گونی چند برابر وزن خود را به دوش گرفته و از گام‌های کوتاهش می‌توان فهمید به سختی راه می‌رود. زیر تیغ آفتاب خیس عرق شده و هرچند قدم گونی را روی زمین می‌گذارد و دوباره روی دوش می‌گیرد. معلوم است خسته شده. به سلام شورایار و معتمد محله شوش پاسخی نمی‌دهد و فقط با تعجب به او نگاه می‌کند. مهربانی بطری آب را نشانش می‌دهد.
می‌خواهد که دهانی‌تر کند، پسرک گونی را روی زمین می‌گذارد. بطری را می‌گیرد. مهربانی اسمش را می‌پرسد. پسرک می‌گوید: «عادل». مهربانی دوباره می‌پرسد: «چند سال داری؟» عادل می‌گوید: «۸ سال.» عادل مدرسه نرفته و سواد هم ندارد. مهربانی از عادل درباره پدر و مادرش می‌پرسد و اینکه ساکن کجاست؟ پسرک با پشت دست خیسی دهانش را پاک می‌کند و جواب می‌دهد: «پدرم از داربست افتاده و نمی‌تواند راه برود. من و برادرم مالک مجبوریم کار کنیم.
این کار را یکی از فامیل‌هایمان جور کرده است.» بعد ادامه می‌دهد: «خانه‌مان تا اینجا خیلی دور است. ۸ صبح با وانت آقا اسماعیل می‌آییم ما را دور میدان شوش پیاده می‌کند. عصرهم دنبالمان می‌آید.» عادل روزی ۸۰ هزار تومان و برادرش مالک روزی ۱۰۰ هزار تومان کار می‌کنند. اگر پدرشان موادمخدر مصرف نکند برای خرج خانواده ۶ نفره‌شان را جواب می‌دهد. او راهش را می‌گیرد و می‌رود. می‌گوید که دیرش شده و باید تا غروب ۲ گونی دیگر را پر کند.
خانه‌های متروکه انبار زباله‌های شهر
همراه با شورایار و معتمد محله شوش خیابان جهانیان را تا انتها می‌رویم، نرسیده به خیابان کوچه تن‌زاده، خانه متروکه‌ای به چشم می‌خورد که در آن نیمه باز است. درون خانه تا سقف‌گونه‌های ضایعات چیده شده است. مهربانی اشاره می‌کند که این خانه یکی از انبارهای جمع‌آوری زباله است که وجودش صدای اعتراض اهالی را در آورده است.
او می‌گوید: «معمولاً زباله‌گردهای بزرگسال به این خانه‌ها رفت‌وآمد می‌کنند. در ازای تحویل زباله پول می‌گیرند.» در چند دقیقه‌ای که آن جا ایستاده‌ایم، چند نفری با گونی‌های پر از ضایعات به خانه متروکه آمده و گونی‌های خود را تحویل می‌دهند. همه‌شان ظاهر نامتعارف و ژولیده‌ای دارند که به خوبی می‌توان متوجه شد که معتاد هستند. مهربانی می‌گوید: «شهرداری برای پلمب این خانه‌ها و گاراژهایی که به شکل غیرمجاز به انبار زباله تبدیل شده‌اند اقدام کرده اما صاحبان این املاک با پرداخت جریمه دوباره کار خود را از سر می‌گیرند.»
شناسایی ۴۰۰ گاراژ متخلف
ماجرای رؤیت شده را با «محمد سالاریان» مدیر اداره پسماند منطقه ۱۵ در میان می‌گذاریم. او با بیان اینکه منطقه ۱۵ یکی از شلوغ‌ترین مناطق تهران است می‌گوید: «۴۰۰ گاراژ برای جمع‌آوری زباله شناسایی شده است. اداره پسماند شهرداری پیمانکارهایی برای جمع‌آوری زباله‌ها انتخاب کرده که طبق ضوابط تعیین شده عمل می‌کنند. آنها به هیچ‌وجه از کودکان‌کار برای تفکیک یا جمع‌آوری پسماند استفاده نمی‌کنند. زباله‌گردهایی که می‌بینید اغلب کودک و نوجوان و از تبعه افغانستان هستند. البته اجباری هم پی این کار نمی‌آیند. جمع‌آوری زباله درآمد بالایی برایشان دارد.
از این‌رو با میل و رغبت سراغ این کار می‌آیند.» به گفته سالاریان، گاراژها بیشتر در ناحیه یک و ۲ و در محله‌های شوش، اتابک و منصور واقع شده‌اند. او ادامه می‌دهد: «افراد سودجو علاوه بر گاراژها، در خانه‌هایشان هم زباله جمع می‌کنند. نان خشک و ضایعات می‌فروشند. هر روز شاهد آن هستیم که یکی از مغازه‌ها تغییر شغل داده و محل کسب خود را به انبار زباله تبدیل می‌کند. بارها شده بچه‌ها را تعقیب کرده‌ام. برخی از آنها معتاد هستند و خانواده ندارند.
حتی کودک ۵ ساله‌ای را دیدم که بار سنگینی به دوش داشت.» از قرار معلوم زباله‌فروش‌ها، بعد از جمع‌آوری زباله و ضایعات، آنها را به کارخانه‌های پسماندی که در کهریزک وجود دارند می‌فروشند و سود خوبی هم به جیب می‌زنند. سالاریان معتقد است: «برای جمع‌آوری زبالهگردها، افراد سودجو و صاحبان گاراژها را به دادسرا معرفی می‌کنیم. اخطار می‌دهیم. اما دادسرا فقط جریمه می‌کند. صاحب گاراژ هم جریمه را پرداخت کرده و دوباره کارش را از نو شروع می‌کند.»
منطقه ۱۳ کودک زباله‌گرد ندارد
در منطقه ۱۳ هم تعداد زیادی خانه و مغازه جمع‌آوری ضایعات در خیابان‌های شهید منتظری و اقبال دیده می‌شود. «محمدرضا‌حسنی» دبیر شورایاری محله اسدی در این‌باره می‌گوید: «مغازه‌های خرید و فروش ضایعات که از خیابان مازندران واقع در منطقه ۱۲ جمع‌آوری شدند، به اینجا نقل مکان کرده‌اند. در مغازه آنها از صندلی شکسته تا فرش پاره وجود دارد. هر روز عصر وانت‌بارهای زیادی در خیابان شهید منتظری تردد می‌کنند و ضایعات این مغازه‌ها را خریداری کرده یا به آنها می‌فروشند.» او متذکر می‌شود در خیابان اقبال تعدادی خانه وجود دارد که به محل نگهداری زباله تبدیل شده است.
حسنی می‌گوید: «برخی افراد در ازای تحویل زباله، موادمخدر می‌گیرند. این امر باعث شایع شدن اعتیاد در محله شده است.» «هادی عباس» سرپرست اداره پسماند شهرداری منطقه ۱۳ در ادامه صحبت‌های حسنی دبیر شورایاری محله اسدی متذکر می‌شود: «در منطقه ۱۳ کودک زباله‌گرد نداریم. اگر هم زباله‌گردی باشد همه بزرگسال هستند. منطقه ۱۳ بیشتر بافت مسکونی و نظامی دارد. اما در مورد خیابان اقبال فقط یک ملک بود که در آن زباله نگهداری می‌شد که با صاحب آن برخورد قانونی و خانه پلمب شده است.»
طرح ویژه برای کاهش تعداد کودکان زباله‌گرد
اما در مورد منطقه ۱۴ که‌درصد چشمگیری از آن را بافت فرسوده تشکیل داده و همین دلیلی شده تا زبالهگردها به راحتی در معابر آن جولان دهند. «اسماعیل سرلک» مدیر اداره پسماند منطقه ۱۴ می‌گوید: «بیشتر پاتوق زبالهگردها در بافت فرسوده است چراکه ماشین و موتور برای جمع‌آوری زباله‌ها نمی‌تواند ورود کند. از سوی دیگر زبالهگردها از احساسات مردم سوء‌استفاده کرده و علاوه بر جمع‌آوری زباله تکدی‌گری هم می‌کنند.
گونی‌های سنگین به دوش گرفته که حتی افراد بزرگسال هم نمی‌توانند آنها را به دوش بگیرند. خیابان کرمان فضای دندانه مانندی دارد و مکان‌های دنجی برای دپوی زباله دارد. علاوه بر آن در فضاهای بی‌دفاع شهری بزرگراه ده حقی هم برای پنهان کردن گونی‌های خود استفاده می‌کند. خیابان خاوران راسته صنعتی و تجاری است از این‌رو ضایعات فلزی را جمع‌آوری می‌کنند. همه توان خود را به کار گرفته‌ایم که این معضل را در منطقه ۱۴ به حداقل برسانیم.»
زباله‌گردی معضل اجتماعی است
منطقه ۴ وسعت زیادی دارد و زبالهگردها در این محدوده هم دیده می‌شوند. البته «منصور قوام مسعودی» مدیر اداره پسماند منطقه ۴ می‌گوید: «این امر در محله پاسداران بیشتر از محله‌های دیگر دیده می‌شود. در محله‌های کم برخوردار هم هستند اما تعدادشان خیلی چشمگیر نیست.» او می‌گوید با جدیت زیاد پیگیر این معضل اجتماعی هستیم. به پیمانکارهای اداره پسماند هم اعلام کرده‌ایم که استفاده از کودک‌کار خلاف قانون است. با دادگاه ۳۷ هم مکاتبه کرده‌ایم و زباله جمع‌کن‌های غیرمجاز را هم معرفی کرده‌ایم.
آنهایی که اتباع بودند از مرز رد کردیم.» او معتقد است این معضل اجتماعی نیاز به بررسی دارد. قوام مسعودی ادامه می‌دهد: «اگر کودکان‌کار شغل مناسب داشته باشند برای کسب درآمد پی چنین‌کاری نمی‌روند. از همه مهم‌تر برخی از این بچه‌ها خانواده ندارند. یا بدسرپرست هستند یا بی‌سرپرست. از این‌رو می‌طلبد نهاد بهزیستی حمایت‌گر آنها باشد.»
اجرای قانون منع به کاری کودکان‌کار در منطقه ۸
منطقه ۸ هم مستثنا از وجود زبالهگردها نیست. در جای جای آن دیده می‌شود به‌خصوص محله‌هایی که بازار خرید باشند مثل محله هفت‌حوض، یا راسته مشاغل صنعتی که بیشتر در محدوده خیابان دماوند قرار دارند. «ناصر رضا پور» معاون امور شهری و محیط‌زیست منطقه ۸ در این‌باره می‌گوید: «قانون منع به کار‌گیری کودکان‌کار در منطقه ۸ اجرایی شده و هیچ نهاد یا ارگانی اجازه بهره‌گیری از کودکان را ندارد. به‌خصوص در امر جمع‌آوری پسماند.»
علیرضا زینی وند/ مدیر اداره آسیب‌های منطقه ۱۴
جولان ۴ هزار کودک زباله‌گرد در تهران
وقتی موضوع کودکان زباله‌گرد مطرح می‌شود، نخستین چیزی که انتظار می‌رود، ورود اداره آسیب‌های شهرداری است که به وضع نامطلوب زندگی این کودکان رسیدگی کند.
اما نکته مهم این جاست که اداره آسیب‌ها هیچ دخل و تصرفی در امور کودکان زباله‌گرد مبنی بر جمع‌آوری آنها ندارد و این کار برعهده اداره بازیافت است. «علیرضا زینی وند» رئیس اداره آسیب‌های منطقه ۱۴ در این‌باره می‌گوید: «اداره آسیب‌ها برای کمک به کودکان‌کار از هیچ تلاشی مضایقه نمی‌کند.
اما باید توجه داشت ساماندهی آنها عزم همگانی را می‌طلبد. به‌طور مثال اداره بازیافت زبالهگردها را جمع‌آوری می‌کند. خوب آنها یا سراغ کار دیگری می‌روند یا مکان فعالیت خود را عوض می‌کنند. در واقع در اصل موضوع تغییری حاصل نمی‌شود. اگر اداره بازیافت کودکان زباله‌گرد را جمع‌آوری می‌کند باید نهاد دیگری دنباله کار را بگیرد و وضع این بچه‌ها را سروسامان دهد. شغل مطلوب‌تری برایشان ایجاد شود. مهم این است که اول امتیازهایی را برای بچه‌های کار فراهم کنیم بعد از آنها بخواهیم به این کار نپردازند.» زینی وند، پیشنهاد می‌دهد برای حمایت از این بچه‌ها باید مراکز کارآفرینی و کارآموزی ایجاد شود.
فضای زندگی‌شان بهسازی شده و به بهداشت‌شان رسیدگی شود. او ادامه می‌دهد: «مرکز غیرمجاز جمع‌آوری زباله یک نوع مافیا محسوب می‌شود. باید‌کاری را به آنها محول کنیم که درآمدش از جمع‌آوری زباله بیشتر باشد. زبالهگردها به دلیل فقر و تنگدستی سراغ این کار می‌روند. طبق بررسی‌های انجام شده، اغلب زبالهگردها تبعه افغانستان هستند که در گاراژها یا گودهای خارج از شهر به این کار مشغولند. توسط یک نفر با ماشین در سطح تهران رها می‌شوند یا اقدام به جمع‌آوری زباله می‌کنند. آنها دوباره سر یک ساعت سوار ماشین شده و به جنوب شهر بازمی گردند.»
به گفته زینی وند، هر مخزن زباله در واقع یک دستگاه عابر بانک است که به خوبی می‌توان از آن پول برداشت کرد. این مسئول ادامه می‌دهد: «بر اساس آمار به دست آمده از سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران، در حدود ۴ هزار کودک زباله‌گرد در شهر تهران فعالیت می‌کند. آنها با انواع بیماری‌ها مثل حصبه، کزاز، هپاتیت، ایدز دست و پنجه نرم می‌کنند.» به باور زینی وند، علت افزایش تعداد زبالهگردها، تولید بالای زباله در تهران است که روزانه به حدود ۹ هزار تن می‌رسد.
