پاییز پیش روی کتاب

مرتضی کاردر_روزنامه نگار

محسن جوادی، معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بعد از مدت‌ها با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) گفت‌و‌گو کرده و از برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی و تأمین کاغذ برای ناشران در آینده نزدیک خبر داده است؛ هرچند مشکلات پیش‌ روی بازار کتاب ایران بسیار بیشتر از اینهاست که برگزاری نمایشگاه مجازی و تأمین موقتی اندکی از کاغذ مورد نیاز ناشران بتواند حلال مشکل باشد. به گفته محسن جوادی طرح پاییزه کتاب نیز به‌زودی برگزار خواهد شد، اما زمان قطعی برگزاری طرح پاییزه و نمایشگاه مجازی کتاب و توزیع کاغذ میان ناشران مثل همیشه بخش غایب گفت‌و‌گوهای معاونت فرهنگی است و همه‌‌چیز به آینده نزدیک موکول شده. از جزئیات هرکدام از این طرح‌ها نیز خبری نیست. انبوه پرسش‌های دیگر هم در گفت‌و‌گوی معاونت فرهنگی وزارت ارشاد با ایبنا پاسخ نمی‌یابند و مرور سخنان محسن جوادی ابهامات را چندان روشن نمی‌کند.

نمایشگاه مجازی کتاب؛ احتمالاً اواخر پاییز 
«ابعاد فنی نمایشگاه مجازی کتاب از سوی همکاران در مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران در حال پیگیری است. علاوه بر ‌این آیین‌نامه اجرایی این نمایشگاه نیز که طبیعتا با نمایشگاه فیزیکی متفاوت است، در‌ مراحل نهایی قرار دارد. زمان برگزاری نمایشگاه هم هرچند مشخص شده‌ (احتمالاً‌ اواخر پاییز) اما برای اعلام آن منتظر رونق گرفتن کتابفروشی‌ها هستیم.» بیش از 6‌ماه از زمان برگزاری نمایشگاه کتاب تهران گذشته و هنوز زمان و نحوه برگزاری نمایشگاه مشخص نیست. زمانی در معاونت فرهنگی همه‌‌چیز را به ادغام خانه کتاب و مؤسسه نمایشگاه‌ها و بنیاد شعر و ادبیات داستانی موکول می‌کردند، حالا که ادغام انجام شده از برگزاری جلسه‌هایی خبر می‌رسد که قرار است تصمیم نهایی درباره نمایشگاه آنجا اتخاذ شود اما از جزئیات جلسه‌ها یا حاضران و تصمیم‌گیرندگان جلسه‌ها خبری منتشر نشده است. نمایشگاه مجازی به چه صورتی برگزار می‌شود؟ ناشران برگزار‌کنندگان نمایشگاه خواهند بود یا کتابفروشان یا فروشگاه‌های مجازی کتاب؟ آیا احکام اعضای شورای سیاستگذاری نمایشگاه کتاب سی‌و‌سوم هنوز اعتبار دارد و جلسه‌ها با حضور اعضای شورای سیاستگذاری نمایشگاه برگزار می‌شود؟ آیا نمایندگان صنف‌های کتاب و نشر مثل اتحادیه ناشران و کتابفروشان و... در جلسه‌ها حضور دارند یا کسی از آنها نظر مشورتی می‌گیرد؟ یا هنوز جلسه‌ای برگزار نشده و همه‌‌چیز فعلاً در حد اظهارنظر معاون فرهنگی ارشاد است؟  یادمان نرود همه آنچه گذشت درباره نمایشگاه سی‌وسوم کتاب است که قرار بود فروردین‌ماه برگزار شود. مسئله اصلی برگزاری نمایشگاه سال1400 است که معاونت فرهنگی در بهترین حالت 3 ماه برای برگزاری‌اش فرصت خواهد داشت. 

پاییزه پروپیمان پس از چند دوره بی‌رونقی و بدعهدی
محسن جوادی گفته است که نمایشگاه مجازی کتاب پس از برگزاری پاییزه کتاب با یارانه پر و پیمان برگزار خواهد شد. تأکید بر طرح پاییزه پر و پیمان در حالی است که طرح‌های گذشته اغلب به‌دلیل مشکلات فنی و اجرایی و سخت‌افزاری طرح‌هایی پر و پیمان نبوده‌اند. اگر بخواهیم واقع‌بینانه و قدری سختگیرانه بنگریم، طرح‌های تخفیف فصلی دیگر رونق گذشته را ندارند. سقف خرید کتاب برای کتابخوانان چندان زیاد نشده و در پی تورم‌های روزافزون و افزایش قیمت کتاب‌ها سقف خرید کتاب افزایش اندکی داشته و پس از سیزده دوره از 100 هزارتومان به 150هزارتومان رسیده است؛ درحالی‌که قیمت کتاب از دوره نخست برگزاری طرح‌ تا امروز چندبرابر شده است.
زمان برگزاری طرح‌های تخفیف فصلی نیز از دوره‌های نخست به مرور کوتاه‌تر شده است. در سال گذشته 2دوره از طرح عملا در 4روز مفید کاری برگزار شد و پیش از اینکه کتابخوانان از برگزاری طرح باخبر شوند، به پایان رسید. اگر دوره آخر طرح تخفیف فصلی یعنی تابستانه کتاب99 را استثنا کنیم، در بقیه دوره‌های اخیر همواره ارشاد سهم یارانه خود را دیر به کتابفروشی‌ها پرداخت کرده و تسویه دیرهنگام به رویه معاونت فرهنگی و خانه کتاب تبدیل شده است. شماری از کتابفروشی‌ها به همین‌خاطر رغبتی به شرکت در طرح ندارند و از سر ناچاری و برای رونق کتابفروشی‌ها به طرح تن می‌دهند. حالا معاونت فرهنگی از برگزاری طرح پاییزه با یارانه‌ای پر و پیمان خبر داده و زمان برگزاری نمایشگاه را نیز بعد از طرح پاییزه دانسته است. بماند که اگر طرح پر و پیمان باشد، کتابخوانان تا چند وقت سرمایه‌‌ای برای خرید کتاب نخواهند داشت.

تسویه پس از رسانه‌ای شدن
با این همه، مسائل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فقط محدود به برگزاری طرح و تخصیص دیرهنگام بودجه‌ کتابفروشی‌ها نیست. بودجه معاونت فرهنگی انگار از همه معاونت‌های دیگر وزارت ارشاد کمتر است و دیرتر از همه معاونت‌ها تخصیص می‌یابد. چند روز پیش یکی از برگزیدگان جایزه کتاب سال مطلبی نوشت که در بسیاری از گروه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بازنشر شد. برگزیده کتاب سال نوشت که پس از گذشت ماه‌ها هنوز جایزه خود را دریافت نکرده است. حالا خبری از طرف معاونت فرهنگی به همه رسانه‌ها ارسال شده که همه جایزه‌ها و مطالبات برگزیدگان و حق‌الزحمه داوران کتاب سال پرداخت شده است. آیا حتماً باید چنین متنی در رسانه‌ها منتشر می‌شد تا جایزه برگزیدگان اهدا شود؟ آیا چنین رفتارهایی از ‌شأن جایزه کتاب سال که جایزه رسمی و ملی جمهوری اسلامی است، نمی‌کاهد؟ آیا درست است که برگزیدگان و داوران جایزه کتاب سال ماه‌ها در انتظار جایزه و دریافت حق‌الزحمه خود بمانند؟ 

ناگهان چقدر زود دیر می‌شود
کاش معاونت فرهنگی ارشاد نشستی خبری برگزار می‌کرد و به انجام گفت‌و‌گوهای مختصر دیرهنگام با خبرگزاری رسمی خانه کتاب بسنده نمی‌کرد. کاش دست‌کم ناشران و کتابفروشان برای هم‌اندیشی و چاره‌جویی به معاونت فرهنگی دعوت می‌شدند و جلسه‌ها به مدیران وزارتخانه محدود نمی‌شد. کاش هر تصمیمی در معاونت فرهنگی، درست یا اشتباه، قدری زودتر اتخاذ می‌شد. شاید انفعال و تعلل سبب شود که به‌زودی هر تصمیم نجات‌بخشی درباره کتاب و نشر قدری دیر باشد و کتابفروشان و ناشران تا چند سال نتوانند از رکود سال1399 خارج شوند.

صنعت نشر در آستانه ورشکستگی

جوادی در بخشی از گفت‌و‌گوی خود به مسئله تأمین کاغذ ناشران پرداخته است: «برای تامین کاغذ، تلاش‌هایی در حال انجام است. نخست باید مسئله تخصیص ارز به باقیمانده سفارش‌هایی که در سال گذشته ثبت شده، انجام شود. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حال پیگیری، برای ارائه تسهیلات به ناشران برای تامین کاغذ است. پیشنهاد شده بود با همکاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی این تسهیلات به‌صورت قرض‌الحسنه و بدون سود، برای دورماندن ناشران از نوسانات قیمت کاغذ ناشی از نوسانات قیمت ارز، تامین و پرداخت شود. مقدمات این همکاری بین 2وزارتخانه در حال انجام است و امید‌واریم تا یکی ‌دو هفته آینده نیز جلسات نهایی آن برگزار شود.» بحران کاغذ از زمان دونرخی شدن ارز آغاز شد و چندماهی طول کشید تا کاغذ نیز در فهرست کالاهای ضروری قرار بگیرد و با ارز دولتی وارد شود. وزارت ارشاد در سال‌های اخیر چندین مرحله میان ناشران، کاغذ توزیع کرد و مانع از بی‌ثباتی بیشتر بازار نشر شد. اما در ماه‌های اخیر هرچه گذشته قیمت کاغذ بیشتر شده است. در اوج و افول‌های مکرر کرونا دیگر کسی به فکر بازار نشر نیست. قیمت کتاب در روزهای کرونا بیش از دوبرابر شده و هیچ‌کس در روزگار نامساعد نشر و کتابفروشی بر قیمت کتاب‌ها نظارت نمی‌کند. به تبع نوسانات قیمت کاغذ و نیز افزایش قیمت دلار، خدمات چاپ و نشر نیز چند برابر شده و عملاً‌ هزینه تولید کتاب به‌ گونه‌ای است که در درخواست‌های اخیر، ناشران حداقل سهمیه کاغذ خود را درخواست داده‌ یا دریافت کرده‌اند، چراکه عملاً‌ چاپ کتاب به‌صرفه نیست و امیدی برای تولید بیشتر وجود ندارد. مسئله بازار نشر بیش از تأمین کاغذ آینده مبهم و نامعلومی است که پیش روی کتابفروشان، توزیع‌کنندگان، ناشران و چاپخانه‌داران است. ادامه ابهام‌های گذشته، صنعت کتاب و نشر ایران را به‌زودی ورشکسته خواهد کرد.

زمان برگزاری طرح‌های تـخـفـیـف فـصـلی از دوره‌های نخست به مرور کوتاه‌تر شده است. در سال گذشته 2دوره از طرح عملا در 4روز مفید کاری برگزار شد و پیش از اینکه کتابخوانان از برگزاری طرح باخبر شوند، به پایان رسید