پیکره 2هزار و 500ساله

پرنیان سلطانی

در میان اشیای به نمایش درآمده در موزه ملی ایران یا همان موزه ایران باستان، تندیس بزرگی وجود دارد که توجه هر بازدیدکننده‌ای را به‌خودش جلب می‌کند؛ تندیسی که بلندای آن به بیش از 2متر و نیم می‌رسد و ویژگی اصلی‌اش این است که سر ندارد! اما همین تندیس بی‌سر، یکی از اصلی‌ترین آثار به‌جا مانده از عصر حکومت هخامنشیان است که قدمت آن به بیش از 2هزار و 500سال پیش می‌رسد؛ مجسمه‌ای که به‌خاطر حکاکی‌ها و نوشته‌های روی آن، اطلاعات بسیار مهمی درباره سال و محل ساخت تندیس، اقوامی که در آن روزگار می‌زیستند و زبان و خط مورد استفاده آن زمان در اختیارمان قرار می‌دهد. ضمن اینکه مشخص می‌کند این تندیس که سری برای شناسایی ندارد، منسوب به کدام پادشاه هخامنشی است. اگر می‌خواهید بیشتر درباره این پیکره منحصر‌به‌فرد بدانید، با ما به سال 1351هجری شمسی بیایید؛ به زمانی که این مجسمه در کاوش‌های مربوط به کاخ داریوش هخامنشی در شوش کشف شد و با خود اطلاعات ارزشمندی را از سده پنجم پیش از میلاد به همراه آورد.

کشف در سال 1972میلادی
دسامبر سال 1972میلادی بود که کاوشگران فرانسوی به سرپرستی ژان پرو، باستان‌شناس بزرگ این کشور در شهر باستانی شوش به کشف بزرگی دست یافتند. این باستان‌شناسان حین حفاری محوطه کاخ‌های سلطنتی هخامنشیان در شوش، ناگهان با حفره بزرگی در نزدیکی تالار قصر داریوش اول مواجه شدند که در آن یک مجسمه بزرگ مدفون شده بود؛ مجسمه‌ای بزرگ‌تر از اندازه طبیعی یک آدم که سر نداشت! وقتی کاوشگران فرانسوی این تنه بدون سر را کشف کردند، برای یافتن سر آن دست به‌کار شدند، اما هیچ‌وقت آن را پیدا نکردند.








انتقال به موزه ایران باستان
این تندیس منحصر‌به‌فرد که یادگاری از دوران حکومت هخامنشیان است، یک سال بعد از کشف و پس از انجام تحقیقات، به موزه ملی ایران یا همان موزه ایران باستان تهران منتقل شد و از آن سال تا به امروز در معرض دید علاقه‌مندان به تاریخ و هنر قرار دارد.



منسوب به داریوش اول
نتایج تحقیقات اولیه باستان‌شناسان نشان داد که این مجسمه درواقع تندیس یکی از پادشاهان هخامنشی است، چرا که لباس رسمی و ردای شاهان در مراسم هخامنشیان را به تن دارد؛ لباسی چین‌دار با آستین‌هایی بلند که به‌صورت مورب برش داده شده و کمربندی که در جلو گره خورده است. خنجری هم در این کمربند جا داده شده است. پس از اینکه برای پژوهشگران مسجل شد این مجسمه درواقع تندیس یکی از پادشاهان هخامنشی است، تحقیقات برای پیدا کردن صاحب اصلی آن آغاز شد. پیدا شدن این پیکره در نزدیکی کاخ داریوش اول، این فرضیه را به‌وجود آورد که تندیس متعلق به داریوش کبیر است؛ فرضیه‌ای که با پای کار آمدن زبان‌شناسان، قوت بیشتری گرفت. بعد از بررسی‌های علمی و مطالعه خط‌های روی بدنه مجسمه، مشخص شد که روی کمربند این پیکره، به خط هیروگلیف نام داریوش نقش بسته و این تندیس درواقع متعلق به چهارمین پادشاه سلسله هخامنشیان است.


مجسمه 2متر و 36سانتی‌متری از جنس گرانیت
تندیس بی‌سر داریوش هخامنشی 2متر و 36سانتی‌متر ارتفاع دارد که اگر سر آن هم وجود داشت، احتمالا اندازه این مجسمه به حدود 3متر می‌رسید. این مجسمه همچنین از سنگ یکپارچه گرانیت خاکستری ساخته شده که طبق نتایج آنالیزهایی شیمیایی، این سنگ از وادی حمامات در شرق مصر استخراج شده است. این در حالی است که اطلاع دقیقی از وزن این مجسمه موجود نیست، اما گفته می‌شود وزن آن به چندین تن می‌رسد.


ایستاده با چوبدستی کوتاه!
درباره مشخصات ظاهری تندیس داریوش هم باید گفت که این تندیس به حالت ایستاده است. پای چپ کمی جلوتر از پای راست قرار دارد. بازوی راست به حالت افتاده قرار گرفته و شاه هخامنشی چوبدستی کوتاهی را با دست راستش گرفته است. ساعد چپ تندیس هم روی سینه قرار دارد و روی هر دو مچ دست، النگویی ساده دیده می‌شود. همچنین باستان‌شناسان با استناد به رنگ قرمزی که روی کفش یافت شده، معتقدند تندیس داریوش در اصل رنگی بوده است.


این تندیس را مصری‌ها ساخته‌اند
اما نکته جالب توجه درباره تندیس داریوش این است که این تندیس را هنرمندان مصری در کشور خودشان ساخته‌اند. چندین نشانه ریز و درشت در این مجسمه گواهی بر این ادعا هستند و مثل قطعات پازل این فرضیه را به اثبات می‌رسانند که این تندیس را مصری‌ها ساخته‌اند. اول اینکه همانطور که گفته شد، سنگ این تندیس از وادی حمامات در شرق مصر استخراج شده. دلیل دوم، ستون پشت مجسمه و تزئینات پایه است که همه آنها به سبک مصری انجام شده؛ و سومین دلیل تصویر حجاری شده بر بخش جلویی پایه مجسمه است که 2خدای مصری را در حال گره‌زدن گیاه نیلوفر آبی و لوتوس نشان می‌دهد؛ تصویری که نشانه پیوند میان مصر علیا و مصر سلفاست. اما بی‌شک مهم‌ترین دلیلی که پژوهشگران با استناد به آن می‌گویند این مجسمه در مصر ساخته شده، کتیبه‌ای مصری است که در 2طرف پایه تندیس درج شده است. در این کتیبه‌ها نوشته شده: «خدای بزرگ است اهورامزدا، او که زمین را آفرید، که آسمان را آفرید، که مردم را آفرید، که شادی را برای مردم آفرید و داریوش را شاه کرد. منم داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه این سرزمین پهناور، پسر ویشتاسب هخامنشی. این تندیس سنگی به دستور داریوش‌شاه در مصر ساخته شد تا هر که در آینده این را ببیند، بداند که مرد پارسی بر مصر فرمان می‌راند».


سال ساخت: 496تا 492پیش از میلاد
اگر چه زمان دقیق ساخت این تندیس مشخص نیست، اما باستان‌شناسان براساس شواهد و قرائن موجود، سال ساخت مجسمه داریوش اول را بین سال‌های 496 تا 492پیش از میلاد تخمین زده‌اند؛ یعنی بیش از 2هزار و 500سال پیش!



24ملت امپراتوری ایران!
یکی دیگر از ویژگی‌های تندیس داریوش کبیر، نمایش 24ملت تحت سیطره ایران در زمان هخامنشیان بر پایه مجسمه است. به این ترتیب همانطور که تصاویر حجاری‌شده در «تخت جمشید» و «نقش رستم» اطلاعات فراوانی را از کشورهای تابعه ایران در دوران هخامنشی در اختیارمان قرار می‌دهند، این تندیس نیز به تنهایی نقش مهمی در معرفی تمام 24ملت تحت فرماندهی ایران در روزگار حکومت هخامنشیان دارد. به گواه تاریخ، قلمرو ایران باستان در عصر هخامنشی بالغ بر 4میلیون کیلومترمربع و شامل سرزمین‌های گسترده با تنوع فرهنگ و آداب و هنرها بود. در پایه این مجسمه 24قاب وجود دارد که در هر کدام از آنها نام یکی از ملت‌های تحت فرمان ایران به خط هیروگلیف نوشته شده و نوع لباس، پوشش و آرایش آنها نیز به نمایش درآمده است. ملت‌هایی که در پایه این مجسمه از آنها نام برده شده، پارس‌ها، مادها، ایلامی‌ها، آریایی‌ها، پارت‌ها، باختری‌ها، سغدی‌ها، اراخوزی‌ها، زرنگی‌ها، سندی‌ها، خوارزمی‌ها، سکاها، بابِلی‌ها، ارمنی‌ها، لیدی‌ها، کاپادوکی‌ها، اسکودری‌ها، آشوری‌ها، عرب‌ها، مصرها، لیبیایی‌ها، حبشی‌ها، مکاها و هندی‌ها هستند.


نشانی از خطوط هیروگلیف و میخی روی مجسمه
روی یادگاری بزرگ هخامنشیان که این روزها در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود، خطوط هیروگلیف و میخی درج شده است. متن کتیبه‌ها در سمت راست به خطوط میخی و به 3زبان رسمی فارسی باستان، ایلامی و بابلی است و در سمت چپ به هیروگلیف مصری.


مجسمه‌ای برای معبد آتوم
کتیبه روی تندیس نشان می‌دهد که داریوش اول فرمان ساخت و نصب این تندیس در مصر را داده تا آیندگان بدانند روزی قلمرو مصر هم تحت فرماندهی ایرانیان بوده است. ظاهرا حدود 2هزار و 500سال پیش داریوش هخامنشی از راه کانال سوئز که خودش دستور ساخت آن را داده بود، به مصر وارد شد و آنجا را به تصرف ایرانیان درآورد. بعد دستور داد تندیسی از خودش بسازند و آن را در معبد «آتوم» واقع در «هلیپوس» مصر نصب کنند. اینطور که تاریخ‌پژوهان می‌گویند این تندیس تا مدت‌ها در مصر نگهداری می‌شده تا اینکه در زمان خشایارشا مصریان علیه هخامنشیان شورش می‌کنند. شاه هخامنش که برای سرکوب این شورش به مصر می‌رود، بعد از غلبه بر آنها، مجسمه داریوش را با خود به ایران می‌آورد و آن را کنار دروازه ورودی کاخ‌های سلطنتی در شوش نصب می‌کند.


آسیب به مجسمه توسط سپاهیان اسکندر
و اما بشنوید از سرنوشت تندیس داریوش کبیر پس از آنکه خشایارشا آن را به ایران آورد و کنار دروازه ورودی کاخ‌های سلطنتی شوش نصب کرد. این مجسمه سال‌ها در شهر باستانی شوش قرار داشت تا اینکه سپاهیان اسکندر بعد از حمله به شوش و کاخ سلطنتی شاهان هخامنشی، به تندیس داریوش به‌عنوان نماد پادشاهی پارسیان حمله کرده و به آن آسیب رساندند. اما از آنجا که این مجسمه با سنگ ساخته شده بود، تلاش سپاهیان اسکندر برای شکستن و تکه‌تکه کردن آن بی‌نتیجه ماند. این در حالی است که پیدا نشدن سر تندیس مصری داریوش در حفاری‌های شوش این نظریه را قوت بخشید که شاید سر این مجسمه در همان حمله اسکندر و سپاهیانش از بین رفته باشد.



بازدید از تندیس داریوش در موزه ایران باستان
هم‌اکنون به‌دلیل شیوع ویروس کرونا، امکان بازدید از موزه‌ها وجود ندارد، اما به محض بازگشایی موزه‌ها می‌توانید از تندیس مصری داریوش بزرگ در موزه ایران باستان یا همان موزه ملی ایران بازدید کنید؛ موزه‌ای که در خیابان امام‌خمینی، ابتدای خیابان سی‌تیر، خیابان پروفسور رولن قرار دارد و در 2فصل ابتدایی سال همه‌روزه از ساعت 9تا 19و در 2فصل پایانی سال همه‌روزه از ساعت 9تا 17 باز است. البته در روزهای تطیلی موزه‌ها، این موزه قدیمی و بسیار دیدنی پایتخت برای علاقه‌مندان به تاریخ و هنر این کشور امکان بازدید مجازی از موزه و نمایش سه‌بعدی اشیا را فراهم کرده است. اگر می‌خواهید از این امکان موزه ایران باستان بهره‌مند شوید، می‌توانید به سایت موزه به نشانی irannationalmuseum. ir مراجعه کنید.


نگاهی به دیگر تندیس‌های قدیمی موزه ایران باستان

در موزه ملی ایران علاوه بر تندیس مصری داریوش بزرگ، مجسمه‌های دیگری هم از چهره‌های شاخص روزگاران دور وجود دارد. سردیس آتوسا، دختر کورش هخامنشی، تندیس بزرگ‌زاده اشکانی منسوب به سورنا و سردیس ملکه موزا، همسر رومی یکی از پادشاهان اشکانی ازجمله این مجسمه‌هاست. اگر می‌خواهید بیشتر درباره این شخصیت‌های تاریخی و تندیس‌ها و سردیس‌هایشان بدانید، این گزارش کوتاه را از دست ندهید.



 سردیس آتوسا
سال‌ها پیش در یکی از کاوش‌های تخت جمشید، سردیسی پیدا شد که باستان‌شناسان آن را به آتوسا نسبت داده‌اند. این سردیس که از جنس سنگ فیروزه است، یکی از اشیای باستانی منحصر‌به‌فرد متعلق به دوران حکومت هخامنشیان به‌حساب می‌آید. اما آتوسا کیست؟ آتوسا یکی از خوشنام‌ترین زنان تاریخ است که در سال 550 پیش از میلاد به دنیا آمده و در سال 475پیش از میلاد از دنیا رفته است. دختر کورش، همسر داریوش و مادر خشایارشاست که هرودوت، مورخ نام‌آشنای یونانی او را با خصلت‌هایی مانند قدرت‌طلبی، درایت و اقتدار معرفی کرده است. جالب است بدانید نام آتوسا در نمایشنامه «ایرانیان» اثر آیسخولوس (اشیل) در سال 472پیش از میلاد هم آمده و از او در مقام زنی میهن‌پرست، مدبر، مسئول و هوشیار و در عین حال مادری دلسوز و مهربان یادشده است.




تندیس سورنا
یکی دیگر از مجسمه‌های موجود در موزه ایران باستان، تندیس یکی از بزرگ‌زاده‌های اشکانی است که پژوهشگران آن را به سورنا، سردار مشهور پارت‌ها نسبت داده‌اند. این مجسمه که دست چپش از مچ به پایین و دست راستش به‌طور کامل از بین رفته، سال 1312هجری شمسی در حوالی «کله چندار» روستای «شمی» شهر ایذه کشف شده است. به همین دلیل به آن تندیس مرد شمی هم گفته می‌شود. این تندیس با 194سانتی‌متر بلندی و 60سانتی‌متر پهنا، از مفرغ توخالی و به شیوه ریخته‌گری ساخته شده است و اینطور که باستان‌شناسان می‌گویند تاریخ ساخت آن به حدود 150سال پس از میلاد برمی‌گردد. تندیس بزرگ‌زاده اشکانی که به سورنا نسبت داده‌اند، با شماره ثبت 2401 در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود و از سال‌ها پیش تاکنون در معرض دید بازدیدکنندگان این موزه قرار دارد.






سردیس ملکه موزا
و درنهایت سردیس سنگی بانوی اشکانی نیز در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود که این سردیس بنا به روایتی متعلق به ملکه موزا، همسر رومی فرهاد چهارم، پادشاه اشکانی است. این سردیس که از جنس سنگ مرمر است، بلندی 40سانتی‌متری و عرض 30سانتی‌متری دارد و از کاوش‌های شهر باستانی شوش به‌دست آمده است. شاید برایتان جالب باشد بدانید این بانوی اشکانی کنیزی رومی بوده که به شهبانویی رسیده و به‌دلیل سلطنت چندساله‌اش بر ایران، از او با‌عنوان نخستین پادشاه زن ایران یاد می‌شود! اگر روزی گذرتان به موزه ایران باستان افتاد، حتما در میان سکه‌های به نمایش درآمده در این موزه، به‌دنبال سکه‌های ملکه موزا هم بگردید؛ سکه‌هایی که پس از کشته شدن پادشاه اشکانی به‌دست این بانوی رومی و حکومتش بر ایران تا زمان شاه شدن پسرش، فرهاد پنجم، ضرب شده‌اند!