فرود صادرات

شبنم سیدمجیدی- روزنامه‌نگار

به‌نظر می‌رسد که سال99 تبدیل به تجربه تلخی در صادرات غیرنفتی ایران شده است. بعضی تجار و اقتصاددان‌ها می‌گویند سیاست‌های ارزی و تصمیمات دولت در مورد تعهدات صادرکنندگان در زمانه‌ای که ویروس کرونا سختی‌های صادرات را چندبرابر کرده است، باعث شده میزان صادرات در 5‌ماه نخست امسال با افت قابل توجهی چه از نظر ارزشی و چه از نظر وزنی روبه‌رو شود. ابوالفضل روغنی‌گلپایگانی، رئیس کمیسیون صنایع اتاق بازرگانی ایران، پیش از این در گفت‌وگو با همشهری گفته بود که اگر سیاست‌های سختگیرانه صادراتی برداشته شود، حتی کرونا نمی‌تواند مانع صادرات شود. این درحالی است که حمید زادبوم، رئیس‌کل سازمان توسعه تجارت ایران، افت صادرات کشور را متاثر از شیوع کرونا دانست و گفت: اینکه موضوع رفع تعهد ارزی باعث کناره‌گیری صادرکنندگان از موضوع صادرات و کاهش صادرات شده است، کاملا غلط است.
تا پیش از این، صادرات غیرنفتی ایران در دهه‌ای که بیشترین خسارات تحریمی بر کشور وارد شد، روند رو به رشدی را طی می‌کرد. اثرات تحریم‌های بین‌المللی بر صادرات غیرنفتی ایران و مقایسه عددهای تجارت خارجی ایران در هر سال نشان می‌دهد که کالاهای صادراتی غیرنفتی همواره مقاومت بیشتری در برابر تحریم داشته‌اند و نه فقط اثرات تحریم بر این بخش اقتصاد دیرتر نشان داده شده است بلکه با به کارگیری راهکارهایی مثل تنوع‌بخشی به کالاهای صادراتی و تغییر رویه‌های تجاری، ضربه کمتری را متحمل شده‌اند. اعداد و ارقام نیز خود گویای این واقعیت هستند. در این گزارش با استناد به همین آمار و ارقام در پی پاسخ به این سؤال هستیم که صادرات غیرنفتی ایران در دوره 10ساله منتهی به سال1398 چه تحولاتی را پشت سر گذاشت و چگونه توانست برخلاف صادرات نفتی، درآمدهای خود را حداقل ثابت نگه دارد؟ این نکته نیز قابل چشم‌پوشی نیست که از نظر وزنی، مقدار صادرات در پایان دهه مورد بررسی، به رکورد 133میلیون تن رسید.

تأثیر تحریم‌ها بر صادرات غیرنفتی در یک دهه

در دهه‌ای که گذشت، مسیری که صادرات غیرنفتی در نبود درآمدهای نفتی طی کرد، روندی مثبت داشت، به‌طوری که در سال90 و همزمان با شروع تحریم‌ها در ایران، میزان صادرات غیرنفتی ما براساس آمار گمرک ایران حدود 44میلیارد دلار شد و افزایشی قابل توجه را نسبت به سال قبل از آن، یعنی زمانی که ارزش صادرات غیرنفتی 32میلیارد دلار بود، ثبت کرد. این روند مثبت در دوران تحریم‌های نفتی، ارزش صادرات غیرنفتی را در سال1393 به بالاترین رقم خود، یعنی 50میلیارد دلار افزایش داد. در سال1394 به‌دلیل کاهش نرخ واقعی ارز و رکود بازار جهانی آهن و فولاد و تداوم مشکلات مربوط به تحریم‌ها، با کاهش صادرات غیرنفتی مواجه بودیم. با این حال بعد از برجام نگرانی‌ها درباره تکیه دوباره روی درآمدهای نفتی و کاهش صادرات غیرنفتی خود را نشان داد. صادرات غیرنفتی بعد از برجام با توجه به باز شدن بعضی مسیرهای تجاری، دوباره کمی افزایش یافت اما دیگر هرگز موفقیت سال1393 تکرار نشد و با اعمال تحریم‌های دوباره از سوی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، همان مسیر گذشته همراه با کمی کاهش در ارزش کل صادرات غیرنفتی ادامه یافت.

روند افزایشی مقدار وزنی صادرات ایران تا سال98

در سال‌های تحریم مقدار وزنی صادرات ما افزایش یافته است. در سال‌های 90 تا  93 و همزمان با دور نخست تحریم‌ها، علاوه بر اینکه ما رشد ارزش صادرات را شاهد بودیم، رشد وزنی صادرات غیرنفتی را نیز داشتیم. در سال‌های 95و 96 نیز با آغاز آثار برجام ما شاهد افزایش وزنی صادرات بودیم. با وجود اینکه از نظر وزنی نسبت به سال93 افزایش حدود 30میلیون تن صادارت غیرنفتی داشتیم، اما از نظر ارزش صادرات، با کاهش رقم درآمد دلاری روبه‌رو بودیم. در سال1397 و با اعمال تحریم‌های ظالمانه دونالد ترامپ بر ایران و خروج آمریکا از برجام، دوباره کاهش صادرات را شاهد بودیم اما همچنان این رقم در مقایسه با دوره بلندمدت نشان از افزایش داشت. حتی در سال 1398 نیز که ارزش صادرات ما به 41میلیارد دلار کاهش یافت، از نظر وزنی، مقدار صادرات، با 133میلیون تن، رکورد جدیدی از خود به‌جا گذاشت.

سال 99رکورددار کاهش صادرات در یک دهه

طبق آخرین آمار منتشر‌شده ارزش صادرات ایران در 5‌ماه نخست سال99 برابر با 11میلیارد دلار بوده که نسبت به‌مدت مشابه سال قبل کاهش 39درصدی را نشان می‌دهد. همچنین از نظر وزنی در 5‌ماه نخست سال99 وزن صادرات ایران برابر با 38میلیون تن بوده است که کاهش 37.3درصدی نسبت به‌ مدت مشابه سال گذشته داشته است. در همه 5‌ماه سال 99 آماری کمتر از سال98 به ثبت رسیده است. حالا صادرات غیرنفتی برای نخستین بار در طول یک‌دهه گذشته افتی قابل توجه را تجربه می‌کند. درست زمانی که به‌دلیل تحریم‌ها و شیوع کرونا نیاز به حمایت‌های بیشتر از بخش صادرات و ورود ارزهای صادراتی احساس می‌شد، بسته سیاستی رفع تعهدات ارزی سال99 از سوی دولت با سختگیری‌های بیشتری برای بخش خصوصی همراه شد. تولیدکنندگان و صادرکنندگان می‌گویند تصمیمات دولت در مورد مدت زمان رفع تعهد ارزی و سیاست‌های تنبیهی برای صادرکنندگان مشکلات بسیاری به‌وجود آورده است.

شرکای تجاری ایران

چین سال‌هاست که مهم‌ترین شریک تجاری ایران به شمار می‌آید و بیشترین واردات و صادرات ایران با این کشور انجام می‌گیرد. در 5‌ماه نخست سال 99 طبق آمار گمرک ایران، 10میلیارد و 840میلیون تن صادرات غیرنفتی به ارزش بیش از 3میلیارد دلار به چین داشته‌ایم. عراق با 7میلیون و 800هزار تن کالا به ارزش 2میلیارد و 406میلیون دلار، امارات با 5میلیون و 900هزار تن به ارزش یک میلیارد و 554میلیون دلار، افغانستان با 2میلیون و 600هزار تن به ارزش 871میلیون دلار و ترکیه با یک میلیون و 69هزار تن به ارزش 513میلیون دلار، 4کشور عمده مقصد صادراتی ایران در مدت 5‌ماه بوده‌اند.

در سال 1398 نیز کشورهای چین، عراق، ترکیه، امارات و افغانستان رتبه‌های یک تا 5 را در جدول صادراتی ایران به‌خود اختصاص دادند. بعد از آنها هند، پاکستان، اندونزی، تایلند، فدراسیون روسیه، آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان، جمهوری کره، قطر، ازبکستان، آلمان، مالزی و کویت مقصد بیشترین صادرات ایران در سال 98 بوده‌اند. 92درصد از کل صادرات ایران متعلق به این 20کشور است.

کدام کشورها خریدار گران‌ترین کالاهای ایرانی هستند؟

ارزیابی‌ها نشان می‌دهد گرا‌ن‌ترین کالاهای ایرانی در سال گذشته ازسوی آلمانی‌ها خریداری شده است. ارزش هر تن کالای صادراتی به آلمان ۲۷۰۲دلار است، حال آنکه آلمان هجدهمین بازار هدف ایران در سال ۹۸ محسوب می‌شود. پس از آن، کره‌جنوبی به‌عنوان خریدار کالاهای گران ایرانی محسوب می‌شود و ارزش هر تن کالای صادراتی به کره‌جنوبی در سال 98 معادل 521دلار است. در رتبه سوم خریداران گران‌ترین کالاهای ایرانی، روسیه قرار دارد که قیمت هر تن کالای صادراتی به این کشور 504دلار است. ارزش هر تن کالای صادراتی به مالزی 483دلار بوده و این کشور در پله نوزدهم مقاصد صادراتی قرار گرفته است. جمهوری آذربایجان نیز پنجمین کشوری است که سال گذشته کالاهای گران ایرانی را خریداری کرده است. این کشور دوازدهمین مقصد صادراتی ایران در سال 98 بوده و ارزش هر تن کالای صادرشده به آن 477دلار است.

کالاهای صادراتی ایرانی

تنوع صادراتی به‌عنوان یکی از راه‌های کسب درآمدهای ارزی به شمار می‌آید که می‌تواند باعث رشد درآمد و تولید داخلی شود. کالاهای صادراتی ایرانی نیز در برابر تحریم‌های بین‌المللی، تنوع بیشتری به‌خود دید. با این حال همچنان 5کالای صادرات غیرنفتی ایران از میعانات گازی به‌شمار می‌آیند. بنزین، پلی‌اتیلن، گرید فیلم، گاز طبیعی، پروپان مایع‌شده و سایر روغن‌های سبک و فرآورده‌ها ‌جز بنزین، 5قلم عمده صادراتی ایران در مدت 5‌ماه نخست سال 1399  بود. آخرین تحلیل آماری گمرک ایران درباره اقلام عمده صادراتی ایران به سال 1397 برمی‌گردد. در این تحلیل آمده است که میعانات گازی به ارزش 5.090میلیون دلار و سهم ارزشی 11.3درصد، بیشترین صادرات غیرنفتی ایران را به‌خود اختصاص داده است.