فضای شهری به مثابه کالای عمومی

کاوه حاجی‌علی‌اکبری- مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران

از هنگام شکل‌گیری تمدن و پیدایش نخستین شهرها در جهان، ارتباط، گفت‌وشنود و تعامل اجتماعی بین شهروندان، یکی از اجزای جدایی‌ناپذیر شهرنشینی و یکی از پایه‌های سازنده مدنیت و تکوین و تطور آن در طول زمان بوده است. آنچه در شهر، امکان گفت‌وگو و میان‌کنش اجتماعی را فراهم می‌سازد، وجود فضاهایی برای گردهم‌آمدن و برقرار کردن ارتباط بین انسان‌ها، گروه‌ها و اندیشه‌های متفاوت است. بر همین اساس است که یکی از عناصر کلیدی استخوان‌بندی اصلی شهرها (در جهان و در ایران)، مکان‌هایی با نام‌هایی متنوع، اما هدفی یکسان بوده است: «تعامل اجتماعی»  در گذر زمان تا رسیدن به هنگامه معاصر، نه‌تنها این نیاز انسانی از امکان کنار گذاشته‌شدن یا تأمین‌شدن به روش‌های دیگر برخوردار نشد، بلکه به‌ویژه در زمان حاضر، تغییر سبک زندگی بشر و انزوای روزافزون او، نیاز به‌وجود بستری برای شکل‌گیری و تقویت روابط اجتماعی را صدچندان کرده است. پذیرش این ضرورت و قرارگیری این موضوع در دستور کار بخش عمومی، مستلزم پذیرفتن نقش «زمین شهری» به‌عنوان یک «کالای عمومی» و قرار دادن آن در خدمت «منفعت عمومی» است؛ نقشی که-لاجرم- نگاه سوداگرانه به زمین و لزوم بهره‌برداری اقتصادی بیشینه از فضای شهری را منتفی می‌سازد. باعث خرسندی است که عنوان شود این نگاه و این رویکرد، هم‌اکنون در مدیریت شهری تهران ریشه دوانیده و مدافعان بسیاری دارد. آنچه اهمیت این نگاه را افزون‌تر و ارزش آن را دوچندان می‌کند، اجرای این رویکرد در محله‌هایی از شهر است که دارای تراکم بالای جمعیت و فشردگی بیش‌ از‌ اندازه فضاهای ساخته‌شده بوده و فاقد سطح و کیفیت مناسبی از خدمات و فضاهای عمومی هستند. این موضوع که در سال 1397و در محتوای برنامه شهردار محترم تهران به‌عنوان «سیاست تبعیض مثبت» معرفی شد، اولویت هزینه‌کرد منابع محدود شهرداری تهران را به محلاتی می‌دهد که با سطح پایین‌تر برخورداری از «کالاهای عمومی» مواجه هستند. «میدانگاه امیرکبیر» یکی از مصادیق تحقق و به ثمر نشستن این سیاست است.
اما باید توجه داشت که آنچه فضای شهری را کارآمد و ثمربخش می‌سازد، جانمایی مناسب، معماری فاخر یا استفاده از مصالح گران‌قیمت نیست. همه فضاهای عمومی در شهرها به تعریف درست، مناسب و متناسب فعالیت‌های آن زنده و پابرجا هستند؛ کارکردهایی که در عین ایجاد جذابیت و سرزندگی در فضا، متناسب با خواست، نیاز و تقاضای «همه» گروه‌های بهره‌بردار آن تعریف شده و فضا را به «مکانی برای همه» تبدیل سازد.
میدانگاه امیرکبیر، یکی از اقدامات آغازین سازمان نوسازی شهر تهران در تعریف و اجرای فضاهای شهری است. لازم به توضیح است که در یک سال گذشته پروژه‌های متنوعی از همین جنس و در مقیاس‌های مختلف در سازمان طراحی و اجرا شده و به بهره‌برداری رسیده است. از بین این پروژه‌ها، می‌توان به مواردی همچون «شیرین‌دخت» در محله مینابی، «خاتون» و «درخشان» در محله اتابک، «رها» در محله نعمت‌آباد، «زاهد» در محله زاهد گیلانی، «سوزنبان» در محله راه‌آهن، «سیمین» در محله انبارنفت و «ابریشم» در محله نظام‌آباد اشاره کرد. این برنامه هم‌اکنون با اجرای «میدانگاه خورشید» در محله شیخ صدوق و «میدانگاه بریانک» در محله بریانک تداوم یافته و «میدانگاه دریافت» در محله یافت‌آباد و «مرکز محله کن» را در مراحل نهایی طراحی دارد. امید است مجموعه اقدامات گفته‌شده گامی کوچک اما مؤثر در ارتقای کیفیت زندگی در محله‌های کم‌برخوردارتر شهر تهران باشد.